ISARO: AN MAISOG NA AGTA KAN BICOL

Estoryang Suanoy

ISARO: AN MAISOG NA AGTA KAN BICOL

Ni: Dominador N. Marcaida Jr.

Si Isaro:

Kaidtong panahon, bago mag-abot an mga kastila,

Sa sentrong kapatagan kan Bikolanong daga,

Igwang nakaestar na sarong hoben na agta, 

Na an ngaran niya si Isaro.

An kublit niya maitom, patin kulot an buhok,

hababa an tindog, asin sadit an panhawak,

an lawog niya pahalakbang na pabilog,

Patag na dungo, mga ngabil na mahibog.

Purong bikol an saiyang tataramon

Arog kan iba pang mga taga-salog,

An mga paguugali asin mga tradisyon

Na gikan pang gayo sa mga kapungalon.

Dai siya nin agom kaya siya nagsosolo

Nakaestar sa kubo na saiyang gibo

sa kawayan asin mga palapa nin niyog,

An lanob kan kubo hawal na gayo.

Daing ibang mahihiling sa laog,

Kundi an buslo, pana asin busog.

Daing ibang gubing kundi an saplot,

Apwera kan barangkiyaw sa ngimot.  

An ginikanan kan Raza:

An saiyang rasa nagbutwa sa epoka

Pagkatapos mag-isog an mga kadagaan;

Digdi nagabutwa an mga kapatagan,

Hale sa mahukol na mga kadagatan.

Sa harayong Aprika naggirikan sinda,

Sagkod sa Asia makaabot an rasa negrita,

Sa Pilipinas mga tawong dumagat sinda,

Napadpad sa Bicol, kaya agta an apod sainda.

An estaran kan mga agta sa kapatagan:

Mayo pa kaidto nin dakul na bulod sa palibot,

Kundi an nagkapipira sanang guntod,

An kadagaan kan Kamarines anas kapatagan,

Alagad sa harani igwang mahiwas na kadlagan.

Sa tahaw kaini makukua an sarong salog,

Na huli sa porma kaining pabiko-biko,

O, sa ngaran nin kahoy na Bikal,

kaya inapod ninda ini na Salog Bicol.

Sa salog na ini dakul pang mga sira

Asin mga kabebehan na naglilipana,

Ini nagseserbing kakanon kan mga agta

Kan mga kababaehan na iyong nagpapana.

Harani sa kubo ni Isaro, yaon an iba pang kubo,

estaran man kan iba pang mga katribu,

Maski ngani suruhay-suhay, sinda magkagrupo,

Sarong pamilya sinda na hale sa sarong tribu.

An buhay komun sa tribu:

Nabubuhay sinda sa ideyang komunismo,

An gabos na bagay sadiri kan grupo,

Mga kakabaehan nakaestar sa sasarong kubo,

May sarong lalaki na nagseserbing pamayo.

Matoninong sindang nageestar sa saindang lugar,

Nagtatanom, nangangayam, nagsisira sa katubigan;

An mga kalalakihan nagseserbing paralaban,

Sa panahon na sinda salakayon nin mga kaiwal.

May mahiwas na badang sa palibot nin kada kubo

Mga kamote, kanatongan asin pinapangos na tubo,

kadikit na mais, paroy, mga ubi, asin bongkokan:

Ini gabos inaataman kan mga kababaehan.

Alagad, an talagang paboritong pinagkukuahan

Nin kakanon kan mga miyembro nin angkan,

Iyo idtong layas na orig na pinapana kun minsan,

Asin usang nasusumpungan harani sa kadlagan.

An pagkaminootan ni Isaro asin daragang taga-salog:

An pangyayari kan saindang paglaban-laban

Nangyari sa arog kaining dahelan:

Si Isaro igwa nin nakukursunadahan

Sarong daraga na aking taga-salog man.

Kaidtong panahon bawal an pag-aagom

Nin mga taga-salog asin mga itom:

Kawasa ta menos an paghiling sa arog ninda,

Kaya bakong kapwa-tawo an pagtrato sainda.

Ini palan daraga na kursunada ni Isaro,

Saiyang nahiling mangtang nagbabalyo,

Sa gilid kan salog, siya naglalaba,

Nin mga gubing kan saiyang pamilya.

Magpoon kaidto pirmeng niyang tinatagbo,

An daragang ini kun siya nagsusuyo,

Duman sa gilid nin dakul na mga gapo,

‘Nganing dai mahiling kan saiyang mga apo.

Naglipas an aldaw nagin sindang mag-amigo,

Pirmeng nagoolay-olay mantang may ginigibo,

Sagkod mahulog an boot  kan daraga ki Isaro,

An kada hilingan ninda iyong kinaogmang gayo.

Sa limpoy nin mga sanga sinda minapahoraw,

Tinutugtog ni Isaro an saiyang baringbau,

Minakanta naman an daraga nin mga kumintang,

Arog sinda kaiyan minapalipas kan aldaw.

An Sakyada kan mga taga-salog:

Ini palan daraga igwa pang gustong magsadiri,

Na, apwera ki Isaro, may iba pang lalaki,

Dai nahaloy igwa saindang nakabisto,

Sa tagpuan ninda, sinda nadakop.

An bareta nagwarak sa lugar kan mga taga-salog,

Na sarong daraga ninda sa sarong itom nagpakapot,

An enterong taga-kasalogan gabos nagkaaranggot,

Tolos nagtipon sinda ‘nganing hanapon an Igorot.

Sa takot kan duwang nagkakaminootan,

Pareho sindang nagtago sa kahoy nin kadlagan.

Mga babaeng agta patin daragang tagasalog,

Nagiribahan sinda sa pagpahipli sa bulod.

An pagigin sarong Bukid ni Isaro:

Sinalakay an kota kan agta nin mga taga-salog,

An tuyo ninda dakupon si Isarong maisog;

Alagad, kan maaraman na yaon na an malusob,

nagararmas tolos an mga agtang makusog.

Nagralaban sinda duman sa kadlagan,

Sa pamitisan kan bulod na estaran;

An mga agta kontra sa mga taga-salog,

Garod kontra sa panang naglalayog.

Alagad nin huli sa kusog kan mga taga-salog,

An mga agta biyong nilupog,

Sagkod na mayong matada, sinda gabos nadaog;

Patin si Isaro sarong bangkay nang nadakop.

Sa lugar kun saen siya nalugmok,

Nagin sarong halangkaw na gapong tinumpok,

si Isarong maisog nagin sarong bukid nin Isarog,

sa sentrong kapatagan nin Kamarines nakatugdok.

An adal nin sarong bawal na pagkamoot:

Nagpoon kaidto sa bukid na nin Isarog,

Nageestar an mga tribu nin agta;

Patin an daragang namoot ki Isarog;

siya an ina kan mga remontados.

Sarong magayon na adal satong makukua,

Digdi sa satong suanoy na estorya:

Na an pagkamoot pirmeng yaon sana,

Alagad kun bawal dai pagpirita.

Kaya kamong mga soltero asin kadaragahan,

Maglikay na gayo kun may nakukursunadahan,

Isaalang-alang man giraray an saindong angkan,

Tibaad kun mapamundo, mayo kamong kaabtan.

From Fidor Jagor, Viajes Por Pilipinas

16 Dis. 2016, Camaligan, Camarines Sur