Akyl's First Song

ESTORYA KAN BUKID NIN IRIGA

Estoryang Suanoy

ESTORYA KAN BUKID NIN IRIGA: An Imortal na

Pag-inamigohan ni Sumagang asin Asog

Ni: Dominador N. Marcaida Jr.

An foto hale ki Fidor Jagor, Viajes Por Filipinas

Kaidtong panahon, sa daga nin Rinconada,

Igwang duwang hoben na higanteng mag-amigo,

An saro, si Sumagang na taga-Iriga,

Asin an saro naman, si Asog na taga-Buhi.

Sindang duwa parehong namoot ki Masaraga,

An aking daraga ni higanteng Elisareong taga-Ligao.

Alagad an gustong maka-agom kan ama,

Iyo an higanteng si Tikat na taga-Malinao.

Kaidto, igwa kayang parehong disgusto

An mga taga-Kamarines asin Albay, 

An disgustong ini nagpoon

Huli sa bakong patas na partihan sa daga.

Dati kaya, an segundo asin tercer distrito kan Albay,

Parteng gayo kan Kamarines,

Mantang an Partido sa Kamarines sagkod Siruma,

Iyo an sakop nin Albay.

Dati, an mga nasa parteng Kamarines kan Albay,

Libre sanang makapasyar asin makaburo-balyo,

Huli ta saro pa sana sindang probinsya,

Sa dagang Bicolnon sinda saro pa man sana.

Sa sitwasyon na ini, sa Ligao libreng maglaog

an mag-amigong Sumagang asin Asog,

sinda pirmeng sabay kun maglakaw,

sa parteng kadagaan nin Ligao.

Sagkod na parehong mabisto ninda,

An sarong daragang an ngaran Masaraga,

Parehong inilusyonan ninda,

An higanteng daragang kursunada.

Nangyari an barangaan kan duwang probinsya:

mga banwang dating sakop kan Kamarines sa Albay,

Itinao na sa Albay, an sa Albay na yaon sa Kamarines,

Ipinasakop naman sa Kamarines.

Digdi nakasuhay si Masaraga sa duwa,

Huli ta si Asog sa Buhi nageestar,

Asin si Sumagang naman sa Iriga,

Mantang si Masaraga sa Ligao nakakolokar.

Hale ki Fidor Jagor, Viajes Por Filipinas

Sarong aldaw, an duwa nagpasyar,

Sa daragang si Masaraga sa Ligao,

Dara ninda an dakul na pasalubong,

Para sa amang si Elisareong ribong.

Alagad sa pagkahiling sa duwa,

Ni Elisareong marupit na ama,

Pinagbawalan sinda,

Na makipaghilingan ki Masaraga.

An sabi kan amang daing data,

An saiyang aking daraga daa,

Ki Tikat na taga-Malinao ipapaagom niya,

Ta sinda mga purong taga-Albay na.

Sa sinabing iniho, kan amang si Elisareo,

Biyong namungnan an duwang mag-amigo,

Dai aram kun ano an saindang magigibo,

Sa problema nindang iniho.

Kawasa kaya ta duwa sindang gusto,

Sa sasaro sanang babae.

An gusto kan amang si Elisareo  

Saro sana naggad sainda an pwede.

Dai aram kan duwa kun siisay sainda talaga,

An pipilion ni Masaraga kun sakaling papilion siya,

Kaya niya pinili si Tikat nin huli ta ini libre,

Asin sa saindang lugar pa harani.

Kaya, mayong naginibo an duwa kundi magpuli,

An saro sa Iriga, asin an saro naman sa Buhi,

Sagkod sa panahon ngonian,

An saindang estaran magkadukotan.

Ini an saksi kan immortal na pag-inamigohan,

Kan duwang mag-amigong si Asog asin Sumagang;

Maski nabigo sinda sa paghanap nin maaagom;

Sa bukid nin Iriga, magkadukot pa man giraray sinda.

An adal na pwede tang manodan,

Sa kapaladan ni Asog asin Sumagang:

Pwedeng duwang babae sa sasarong lalaki,

Bawal an duwang lalaki sa sasarong babae.

Saro pang adal an pwedeng manodan,

sa estorya ni Asog asin Sumgang,

na dai kaipuhan makilaban,

kun sa ngaran nin pagkamoot man lang.

Hale ki Fidor Jagor, Viajes Por Filipinas

  

 17 Disyembre 2016, Camaligan, Camarines Sur, Pilipinas

AN PAKIKIPAGLABAN NI TANDAYAG: SARONG ESTORYA KAN ANOY NA KAMARINES

Estoryang Suanoy

AN PAKIKIPAGLABAN NI TANDAYAG

(Sarong Estorya kan Anoy na Kamarines)

Ni: Dominador N. Marcaida Jr.

Sa kapinunan:

Kaidtong panahon, bago magka-ngaran an Kamarines,

Digdi sa kapatagan kan Bicol,

Igwang sarong rasang bikolnon,

An rasa nin mga taga-salog.

An rasa nin mga taga-salog kaidto,

Nakipaglaban sa mga agta sa Isarog,

Na iyo kaining ikinadaog,

Sagkod na sinda nilupog.

Magpoon kaidto toninong na nagtugdok,

Sa mga pangpang kaining salog,

Nin mga kubo an mga taga-salog,

Sa kapatagan nin Bicol sinda nagerok.

An pangpang nin Salog Bicol kaidto,

Iyo an nagin estaran nindang gayo,

Kaining rasang mga taga-salog,

Sa ki Tandayag na pamamayo.

Si Tandayag:

Si Tandayag palan duman naggikan,

na sa mga agta nakipaglaban.

Namundag siyang may ngaran Tandayag,

nin mga magurang siya nginaranan.

Maski kaidtong sadit pa siya,

Pagaataman nin mga hayop

An saiyang ikinabubuhay na,

Siring sa mga magurang niya.

Mga kanding asin damulag,

An saiyang inaataman,

Digdi sa kabikolan,

Siya pamosong marhay.

Sa paghanap kan mga ini,

Rinirikurida an mga kadlagan,

Patin sa mga kabukidan,

Saiya gabos dinudumanan.

  

Si Tandayag sarong lalaking maisog,

Siya namayo sa mga taga-salog,

Laban sa mga higante sa kadlagan,

mga hukluban sa palibot na kadanawan.

Nilabanan man niya an buaya sa salog,

mga aswang, barukikik, asin tagkaro sa bukid,

mga santelmo sa tubig,

Asin mga sawang bakunawa sa oma.

Sa mga mga salog Cabibihan, Sogod, Labo, Tabagon,

Barit, Baras, Pawili, Anayan, Lagonoy, Salugon,

Gabos niya ini linibot sa paghanap nin inumon,

Para sa mga hayop niyang aatamanon.

An mga danaw nin Buhi, Baao, Bato

Inaabot niya kan saiyang baroto,

Sa paghanap niya nin mga layas na pato,

Huli ta siya man mangangaso.

Patin an kwebang Manlapuit, Orocosoc, Calapnitan,

Dai man saiya nakadulag

Sa paghanap niya nin mga paniki

Asin mga barukikik.

An pakikilaban ni Tandayag sa mga aswang:

Si Tandayag enot nilabanan,

An mga aswang sa kapatagan,

Sinda saiyang binabantayan,

Orog na kun may bulan.

Sa nanok na kabanggihan,

Saiya niyang dinudumanan,

An saindang mga estaran,

mantang sinda nagkakakan.

Si Tandayag nagibo nin hawla,

Para sa nadakop na aswang,

Tanganing presuhon sinda,

Tibaad sinda maomayan.

An aswang nakikitusayan,

Asin biyong nagkakakak,

Alagad sa pagpupursige,

Aswang nasuheto nanggad.

An pakilaban sa sawang bakunawa:

An sawang bakunawang nakaestar sa oma,

sa tabang kan mga dwende asin enkanto,

Dinarakop ni Tandayag na solo,

sa arog kaining masunod na estoya.

An mga dwende asin enkanto:

Sa mahiwason na kadlagan,

Na may mga berdeng kakahoyan,

Yaon nakaestar an saiyang mga amigo

An mga dwende asin enkanto.

Apat na klase an mga dwende,

Sosog sa saindang mga estado:

May pula, may puti,

May itom, asin may amarilyo.

An mga pulang dwende,

Iyo an mga soldado,

Nakikipaglaban sa mga tawo,

Kun sinda nadedehado.

An mga puting dwende naman,

Iyo an mga dugong noble,

Kabilang digdi sa grupong ini,

Iyo an hade, an reyna asin prinsipe.

An mga itom na dwende,

Iyo an mga dwendeng pilyo,

Perwisyo an dolot sa mga tawo,

Orog kun kursunada kainiyo.

An mga dwendeng amarilyo,

Iyo an mga paratrabaho,

Masasarigan sa gabos na gibo,

Sa saindang kwebang palasyo.

Anas gabos sinda marhay,

Huli ta sinda sinasarigan,

‘Nganing an buhay mahusay,

Nin mga tawo sa kapatagan.

An mga enkanto naman,

Nasa ayre nakaestar,

An saindang inaareglar,

Iyo an mga doros sa kadagatan.

Mga enkanto iyo an nagpapaomay,  

Nin mga kahelangan sa tawo,

Huli ta bisto ninda an mga doros,

Na may daradarang perwisyo.

Doros an nagdadarang helang,

Asin bako an mga enkanto,

An mga enkanto iyo an nagbubulong,

Ta aram ninda kun anong doros

An may darang helang.

Suheto man an bagyo kan mga enkanto,

Ta an mga doros saindang kontrolado,

Tinutulod ninda sa dagat an mga bagyo

Tanganing dai sinda makaperwisyo.

Sinda man nagpapaburak,

Kan mga tinanom sa patag,

Tanganing mga kakahoyan,

Mapadagos matao nin prutas.

An mga makolor na mariposa,

Siring sa mga enkanto an itsura,

Nagtutugdon sa mga burak,

Tanganing an semilya maiwarak.

Mga enkanto asin dwende nagtatabang

ki Tandayag sa pakikipaglaban,

Tinatawan ninda siya nin kapangyarihan,

Laban sa bakunawang sawa sa kaomahan.

Ining mga bakunawang sawa,

May dolot na perwisyong dara,

Tinatakot an mga paraoma,

Lalo na an nakaestar sa oma ninda.

An pakikilaban ni Tandayag sa buaya:

Sa bukana kan Salog Bicol,

Sa may parteng Cabusao,

Igwang sarong higanteng buaya,

Na buta an sarong mata.

Sa irarom nin mga bakawan,

Sa pangpang salog ini nageestar,

Kinakakan niya mga burirawan,

Mga lalaw na pato siring man.

Enot na pinana ni Tandayag,

An saro pa kaining mata,

Sagkod padagos nang mabuta,

An sinabing higanteng buaya.

Tolos niyang ginapos

Nin makusog niyang mga braso,

Ginumol niyang padagos,

Sagkod nang maghinagpos.

An saiyang mga katribu

Nakaorogma nang gayo,

Ta nagdakop an perwisyo,

Ligtas na an parabaroto.

Sa kaogmahan ninda,

Sinda nagkarakan, nagpiryesta,

Naghanda na maogma

Nagturugtog nin mga musika.

An bagyo asin baha sa Bikol:

Pagkatapus nin pagpiyesta

Sa pagkadaog kan buaya,

May bagyong uminabot sainda,

Sa maogmang lugar ninda.

Pagkatapus kan bagyo,

Si dakulang baha naman,

an salog naglantop sa kadagaan,

sagkod sa saindang mga estaran.

Dakul na mga sira sa salog,

Sinulog sa kadagaan,

Kaiba an dakul na ragpa,

Sa inagos na mga sira.

An ibang mga taga-salog,

Nagdulag pa-Isarog,

Sa mga kuweba nagpasurog,

Sagkod nang maghupa an sulog.

Sa paghupa kan baha,

An mga oma hinanda,

Tanganing tanoman nin lada,

Sa matabang daga.

An klima sa Bikol:

An mga doros Habagat,

Dara an bagyo haleng dagat;

An doros Amihan naman,

hale sa Norteng subangan.

May darang lipot si Amihan,

Asin masubaskong kadagatan;

Mga biyahero sa dagat,

Siya saindang dinudulagan.

An doros Salatan naman,

Pa-norte haleng Subangan,

Dara an dakul na uran,

Tagbo sa pagtaranoman.

An doros Dumagsa naman,

Hale sa Sur na parte gikan,

Dara niya mainit na klima,

Huli ta hale sa kadagaan.

An doros na Timog naman,

Hale sa Sur pasiring Sulnupan,

Magayon na panahon an dara

Para sa kabikolan.

Siring man an doros Hiraga,

Pa-norte hale man Subangan,

Siya man may darang uran,

Asin klimang mainit kun minsan.   

  

An mga tawo digdi sa kabikolan,

Sunod sa mga doros inginangaran,

Ta kun anong doros an namamatean,

Sa bagong mundag inginangaran.

An pakikilaban ni Tandayag sa higante:

An pakilaban ni Tandayag sa higante,

Nangyaring arog kaini:

Sarong aldaw may sarong higante

An nagsakyada sa saindang kota.

An higante nag-alburuto,

Ta may nagsulo kan saiyang kubo,

May saro sa saiyang mga katribu,

Iyong naggibo kan pamemerwisyo.

‘Nganing makabalos, an higante luminusob

Sa harong kan mga taga-salog,

Nagkatararanta an mga tawo,

Duminurulag pasiring bulod.

An natada na sana iyo si Tandayag,

Na sa higante iyong nakilaban,

Tolos siyang nakipagbunoan,

Sagkod na an higante nagadan.

  

Si Tandayag asin an Santelmo:

Sarong banggi, mantang siya turog,

Diyan sa laog kan saiyang kubo,

May nadangog siyang bura nin tagkaro

Hale sa pangpang kan salog.

Huli kan burang iniyo,

Dali-dali niyang inusyoso,

Inisi kun anong darang anunsyo,

Kaining gamgam na sa impakto.

Sa harani kan saiyang kubo,

Nahiling an dakulang kalayo,

Naglalaad na gayo,

Na garong nasusulo.

Alagad kan saiyang dulukon,

Na gustong dakupon,

Sarong buhay na Santelmo,

Na may karaba sa payo.

Nagdaguso tolos ining Santelmo,

Na maisugon na gayo,

Nagwasiwas nin mga kalayo,

Sa wala niya asin too.

Si Tandayag tolos nagdalagan,

Nagarmas nin minasbad,

sa Santelmo nakilaban,

sindang duwa naggumulan.

An Santelmo dara kalayo,

Si Tandayag kapot minasbad,

Sagkod na maabotan,

Si Santelmo nakulgan.

Si Santelmo daing naginibo,

Kundi makimaherak na gayo,

Ki Tandayag na totoo,

Na siya butasan kainiyo.

Si Tandayag tuminugot

Alagad sa sarong kondisyon,

Na dai na siya maperwisyo,

Sa gabos niyang mga katribu.

Sa pagkadangog kaini,

Si Santelmo duminulag tolos,

Kuminatal sa daga,

Sa kaitaasan siya nagdagos.

An iba pang mga agi-agi ni Tandayag:

Ini gabos ginibo niyang solo sana,

Huli ta habo niyang madamay an iba.

Nabuhay siyang maogma

Kaiba an entero niyang pamilya.

Si Tandayag nakaagom,

Ki Amihan na duros,

Mga aki ninda si Habagat,

Si Dumagsa, asin Timog.

Sinda gabos maiisog,

Arog kan amang makusog,

Nakilaban sindang madaog,

An mga sakit na tinitios.

18 Disyembre 2016, Camaligan, Camarines Sur, Pilipinas

AN ESTORYA KAN BUKID NA TANGKONG BAKA

ESTORYANG SUANOY

AN ESTORYA KAN BUKID NA TANGKONG BAKA

Ni: Dominador N. Marcaida Jr.

Sosog sa mga uro-estorya,

Nin mga tawong sa anoy na,

Naggikan an Bukid na Tangkong Baka,

Sa pangyayaring arog kaini daa.

Kaidtong haloy nang kapanahonan,

Sa lugar kan Sipocot asin Libmanan,

May duwang higanteng nagralaban-laban,

Si saro Bernase, si saro Hantu naman.

An duwang ini dating magbarkada,

Huli ta mga harong ninda taid sana.

Si Bernase na may danaw Kaliryohan,

Si Hantu naman may kuwebang Calapnitan.

Gikan sa danaw ni Hantu na Kaliryohan,

An tubig pasiring sa mga oma sa kapatagan;

Burabod na Burocburoc asin Olaniban,

Sa salog nin Tinalmud minapaduman.

Sa parteng subangan naman,

An Tanag may sulong na Asupre,

Apat na burabod sa Duwang Niyog,

Pasiring sa Malansad na salog.

Mantang si Bernase nakaestar sa kadalagan,

Na mayaman sa mga berdeng kakahoyan,

Mga sanga nin kakahoyan an ginigibong oring

Kan mga taga-Butan asin Pagoring, Libamanan.

Si Hantu naman dakul na mga kuweba,

Na gibo sa mga marhay na tisa,

Dakul na kulapnit asin mararang lawa,

An nakaestar sa Calapnitan na kuweba.

Si Hantu may danaw sa toktok niya,

Asin dakul na hantik sa mga sanga,

Mga orig sa bukid asin usa naglipana

Palibhasa kakadlaganan siya.

An harong ni Hantu nasa Visita Bikul,

Palibot nin rinibong tisang bulod,

An hagyan niya gibo sa sinilyaran,

Pasiring sa kuwebang saiyang estaran.

Kaiba niya digdi an saiyang pamilya,

Patin si Kolasi na saiyang aking daraga;

An daragang ini madali nang ikasal,

Ki Higanteng Labo na taga-Indang.

Sa aldaw na nagorulay an mga magurang,

Naguruyon sinda sa Hunyo tolos an kasal,

Hinagad sa lalaki sarong dakulang punsyon,   

Mga traheng ginaras, patin doteng bulawan.

Nag-abot an aldaw kan sinabing kasal,

Dakul na bisita an inimbitaran,

Kabali digdi an amigong si Bernase,

An higanteng ini saiya man pinaisi.

Si Bernase habong makipaghilingan,

Sa saiyang estaran diyan sa kadlagan,

Kawasa palan ta siya may kursunada,

Ki Kolasi ni Hantu na aking daraga.

An saiyang kaanggotan pinaagi niya sa laban,

Nagplano siyang magsalakay sa oras nin kasal,

Kukuahon niyang pirit an daragang banal,

Idudulag sa Pasacao, pasiring sa Itulan.

Nagpasurog kihiganteng Bantuin,

Na nasa Lupi an estaran,

Maagi sa Ragay asin Bugatayon,

pasiring ki higanteng Labong pinsan.

Kan makaabot ki Hantu an plano kan tuso,

Huli sa sotsot nin sarong matabil na tsunggo,

Tolos inatake an kadlagan kan saiyang amigo,

Inabtan niya siya duman sa sarong kubo.

Kan mahiling ni Bernase si Hantu,

Dai nakagirong, dai nakapahunod,

Sa anggot ni Hantu, pinakol sa likod, 

Na iyong buminukol na garo guntod.

Dara ni Bernase sagkod ngonian na panahon,

An guntod na ini sa saiyang likod,

Bunga kan pakol ni Hantu sa saiyang taludtod,

Kaya siya ngonian Tangkong Baka an apod.

An Bernase ngonian Tangkong Baka an apod,

Huli sa burabod nin tubig, siya mahalagang bulod,

May porma nin sarong bakang taludtod,

Na may guntod sa saiyang likod.

Kaya kitang mga soltero, asin kadaragahan,

Maglikay na gayo kun may nakukursunadahan,

Dai magtago nin mga bagay sa satong magurang,

Tibaad, sa saindang kaanggotan, kita man makulgan.

Camaligan, Cam. Sur/12 Disyembre 2016

Tangkong Baka Mountain Range

(in the background)