IBALON: Daga kan Suanoy na Bicol

ni

Dominador N. Marcaida, Jr.

An rehyon Bicol, makukua sa sur kan Luzon,

Binibilog kan mga probinsya nin Camarines asin Albay,

Kaiba an mga isla nin Masbate, Burias, Catanduanes, Ticao

Inapod kaidto bilang daga nin ibalon.

Duwang surumpay na kabukidan nakapalibot kaini,

Sa sarong poro iyo an Bukid Bulusan,

Sa sarong pang poro an higanteng Isarog,

Asin sa huring parte an Labo na volkan.

Inaapod siya ngonian “Rehyon nin Kabikolan”,

Huli sa salog na kapareho an ngaran,

Nagbubulos hale sa mga bukid kan Quipia,

Pasiring sa Cabusao na iyo nyang bukana.

An dakul na tawong naka-estar digdi

Iyo an pinakamaboot sa dagang Pilipinas,

Nilukasan sa kobreng kolor, asin sa

Malumhok asin mahuyong karakter.

Namundagan nin may purong rasang katutubo,

Nasalakan nin kadikit na Asyano-Caucasiano,

An lenguwaheng Bikol igwang pawarang tanog

Asin may mahamison na punto.

Ining magayon asin daing herak na daga,

mahibugon an tinanom asin matoninong,

nin mahuyong duros pirmeng pinapalipot

Hale sa Pasipikong dagat na nakakapalibot.

Sa halakbang asin mahiwas na kapatagan,

Natatanoman nin mga niyog asin paroy;

Pirmeng marambong sa mga kabungahan,

Nagtataong mataba asin marikas na ganansya.

Huli kan magayon asin nakahuyom nyang lambak,

Binabaribi nin kadakul na mga sulong,

Huli kan saiyang mga halangkaw na kabukiran,

Tada nin suanoy na pagsabog.

Huli kan saiyang masiram na bakilid,

Pirmeng berde asin madahon,

Mayaman sa kahoy o sadit na tinanom,

Asin sa abacang mahalagahon.

An nakakatakot na Bukid Mayon,

Nakokoronahan nin mahibog na aso,

Asin huli kan saiyang halangkaw na tuktok,

Dukot sa malinaw asin asul na firmamento.

Sa rinibong ngangalasan kan Natura,

Maninigo sindang bilangon,

Makukua an rehiyon na ini sa Luzon,

Bilang dakula, magayon asin oragon.

An mapanganuron asin harayong Isarog,

Sa mapanas na itsura kan Mayon,

Sa makangangalas na kuwebang Hantic,

Sa malindong na punta kan Colasi.

An mayaman na mina kan Paracale,

An bulod nin gapong yero sa Mambulao,

An mayaman na ugat nin asugi asin platino,

An sumpay hale pang Labo sagkod Ragay.

An dai maubos na mga minang uring

Kan Sugod, Cataingan, Siruma asin Patan;

An mga marmol sa Libon asin Caramoan

sa makangalas na paagi nangingimbitaran.

Sambiton nyato an mainit na burabod sa Tiwi,

Idtong nakakarahay, nagkakalakagang tangke,

Minasirit hale sa hararom na pûson,

sa pasungawan kan naglalaad na Mayon.

Dagdag pa digdi iyo an dai pantay,

Magayon na itsura nin kadagaan,

An grabe kagayon na lambak,

Nalilindongan kan bulod Mainit.

Sa mapungaw niyang tuktok mahihiling

Nagtutubo an madahon na abaca,

Kaiba an mahamuton na sampaga,

Ilang-ilang asin kawayan na matinumba.

An mga pagsabog kan bulkan,

Mga bagyo, mabulos na uran,

An nakakapasong init kan saldang,

An saiyang klima ilinaladawan.

Magpoon sa mga parasirang Dumagat,

Sa mapungaw na Bahing pangpang,

Sa mga Agta sa gilid kan Bukid Asog,

Siring man an maisog na Cimarron.

Ining tolong manlaen-laen na rasa,

Maniba-iba an mga ugali, tataramon,

Asin gawe-gawe, iyo an mga enot na tawo

Kaining sadit na Bikol rehiyon.

An rasang Agta, may maitom na kolor,

Hababa, kurikot an buhok, asin pango;

Matang matarom asin butlog, mahibog an ngabil,

Sadit, may halipot asin rugadong mga bitis.

May sadit asin pabilog na payo;

Matoninong, maboot, dai paragirong;

Silensyo asin amigo nin pagsolo-solo,

Maulyas, asin mayong estaran na pihado.

Nakakalakop sinda sa lambak na mahiwason,

Sagkod sa parteng kabukidan na itaason,

Sa paghanap nin esperma, tangguli asin balagon,

Baratong mga produkto alagad masakit hanapon.

Maisog an ugali, enterong maulyas,

May saray sindang romdom

Nin sarong suanoy na relihiyon,

Na sagkod ngonian saindang tiritimos.

An rasang ini sa bukid nin Asog nageestar,

Sa Masaraga, Basud, Colasi asin Labo;

Sa mga dorongan kan Siruma and Caramoan;

Sa Rapu-Rapo asin Montufar.

Mayong duda na ining rasa kan Agta

Iyo an pinaka-anoy sa mga rasang Bikol,

Hale sa mga katutubong Papua- Pelasgiana,

Huli ta sinda an pinakadikit sa bilang.

Nabubuhay sinda sa pamamana asin pagsisira,

Mayong aram na negosyo o industriya.

Nagdudulag sa gabos na pakikikapwa,

Asin nabubuhay bilang mga lagalag sana.

Ining rasang Cimarron, o remontados.

Mapugsaw, may bronse o kolor kapeng kublit,

Halabang tanos na buhok, halangkaw, matang sadit;

Mapungaw paghilngon, pirmeng nakahuruhod.

Nakaestar sinda sa pamitisan kan Bukid Isarog,

Magpoon Siruma sagkod Caramoan,

Nagtatanom nin abaca, tabako, mais, mga niyog,

Kamote; namamana nin usa asin layas na orig.

Saradit sana an mga harong ninda,

Gibo sa apat na posteng kawayan,

Nin mga dahon nin huyo naaatopan,

Minadulag sinda tolos kun hinahasog.

Magaspang, matagas saindang tataramon,

Na garo dipisilon sambiton,

May puntong garo aranggoton,

Asin makanos dangugon.

Matibayon sindang gumarod,

Asin sa paggamit kan minasbad,

Na sinda mismo an nagpanday,

Mataromon asin itsura matibay.

Makagulat an tindog; masigkat sa usa;

Binabagtas an marambong na kadlagan

Minasakat sa mga gurang asin darakulang kahoy,

Na may makangangalas na rikas nin bitis.

May mga rito, piyesta asin suanoy sindang gawe-gawe,

Linulotohan an gadan, siniselebrar an mga kamundagan;

Paborito nindang inumon iyo an tuba,

Mas madunong, asin maisog kisa sa Agta.

An rasang Cimarron gikan sa mga Malay;

Sarong rasang matali asin mabagsik,

Mas masigkat, maorop asin maisog;

Rasang maigot asin makusog.

Nageestar sinda sa saradit na komunidad,

Nagpapahayag nin espesyal na apeksyon,

Asin mainamigo sa gabos na tawo,

Bakong gayong maulyas asin layas.

An rasang Bikolana gikan sa mga Malay man,

Sa rasang Dumagat, mga katutubo kan rehiyon;

Na nageerok sa mga poblasyon;

Sa kapatagan asin mga pangpang kan kasalogan.

Politeista an saindang relihiyon,

Gikan sa ideyang maraot asin marhay;

May mga dioses na darakula asin saradit,

Sagkod sa paglingkod sa halangkaw na Dios.

Naniniwala sinda sa sarong supremong linalang,

Inaapod na Gugurang, Kagurangnan nin kagabsan;

Si Gugurang iyo an marahay na Dios,

Parasurog asin bantay kan saiyang kampon.

Si Aswang iyo an maraot na espiritu,

Karibal na mortal ni Gugurang,

Paragibong kararatan sa kagabsan,

Asin minadara nin kapahamakan.

Naniniwala man sinda ki Batala,

Sarong linalang na bantay asin paratabang,

Hababa sa posisyon asin kusog ki Gugurang,

Nagsusurog sa tawong saiyang iniibanhan.

Huli kaini matoninong an rehiyon,

Yaman asin swerte sa saindang mga lakawon;

Huli ta igwa sinda nin sarong Batala,

Ipinadara ni Gugurang na iyong mamahala.

Naniniwala sa nakakahababang mga linalang,

Na ipinadara ni dakulang Gugurang,

Sa pag-ataman asin pagbantay,

Na inaapod nindang Catambay.

An saindang misyon iyo an mag-antabay,

Sa bakong lugar na siring ki Batala.

An mga linalang na ini namamaloan,

Bilang Anito, o kalag kan saindang magurang.

An parapana igwa kan espiritu titular,

Na inaapod nindang Ocot,

Espiritu siya kan kadlagan,

Nageestar sa mga lambak na matubang.

Nakikiolay siya sa paagi nin sutsot,

Kun saen saiyang ipinapaisi sainda

An sunod asin gulping mapapana

Kun saen sinda maoogma.

An titular kan parasira iyo si Mangindan,

Pinapaisi sainda an dakul na mga sira,

O an distansya kan bagyo, para makaebitar

Na malubog sinda nin darakulang alon.

Naniniwala man sinda sa mga Bonggos,

Maraot na mga espiritu ni Asuang,

Na huli kan saiyang sugo minalagalag,

Sa mga mahibog na kagubatan.

An Bonggos iyo an linalang na may pigurang sa-tawo,

Maitom asin makanos kun minapahiling,

Minapasilyab nin kalayo sa saindang mga mata

Na gayong  nakakasulo nin siring.

Anggot na mga ministro ni Asuang,

Na daing paltos na minapaisi

Kan pagdatong ni Asuang

Asin minakakan nin bituka kan kaakian.

Huli kaini maingat nindang ginigibo

Asin maigot sindang sinasaray,

Patin binabantayan na marhay

Sagkod matapus an bura kan Corocoro.

Alagad kun sarong lagapak madangog nindo 

Siring sa huroghudog nin harayong bagyo,

May dakulang kapurisawan asin katakotan,

Minapaisi ini kan pagdatong ni Asuang.

An siring na kurahaw iyo an seguradong senyal,

Na sarong kararatan nangyari na nanggad,

An bituka nin sarong aki, o tawong may helang,

O kaya sarong miyembro sa duluhan maggagadan.

Naniniwala sinda sa Irago, o Oriol,

Kahanga-hangang halas, aking babae ni Asuang;

Mantang minabutwa asin nawawara,

Igwang trabahong mang-akit asin mambutong.

Tinutukso kan halas an tawong saiyang inaakit,

Tanganing manhabon o magbalos,

Na dai makasayuma o manlaban,

Sa saiyang gayon, o pang-aakit.

Igwa man sinda nin mga maraot na linalang

Na hinahangaan asin iginagalang,

An Yasao, sarong nakakatakot na kalag,

Sa bangging may bulan, o lindong na kakahoyan.

Kun mangyaring sinda magpahiling,

Sabay na madangog ninda an saiyang pag-siyak,

O tibaad madangog an bura kan barukikik,

senyal iyan na may tawong madali nang mautsan.

An Yasao na satong pinaguurolayan

Iyan nagigin man sarong Laqui,

Sarong higanteng may balukag asin bitis kanding,

Asin sarong makanos na lalawgon nin lalaki.

Sa itsurang iyan siya minapahiling

Siring sa sarong kinastigo ni Asuang,

Huli sa hugak niyang magdakop nin katawohan,

Na mayo siyang naperwisyo maski siisay pa man.

Anong ideya ninda sa kalag nin tawo?

Naniniwala sinda sa imortalidad,

Pagsamba sa mga kalag nin mga magurang,

Sa paglaom sainda, sinda minapairarom.

An paniniwala ninda sa ikaduwang-buhay

Minaiba ki Gugurang an mga kalag na marhay,

Tanganing premyohan sa saindang kaisogan,

Sa sarong lugar na inaapod na Camurawayan.

An mga maraot minaiba ki Asuang,

Minatios kan kastigo bilang saindang isnakan,

Sa sarong lugar inaapod Gagamban,

Kalayong malaad, o nakakalapnos na init.

Hale digdi gikan an ugaling paglinig

Asin pag-andam sa bangkay kan mga gadan,

May espesyal sindang mga seremonyas

Na angay sa pagkatawo kan saindang gadan.

An kultong espesyal para ki Gugurang,

inaapod nindang sakripisyo, o Atang.

An lugar kun saen ini ginigibo

Inaapod nindang Gulang-gulangan.

Mayong rebultong makukua para ki Gugurang,

Kundi mga estatwang inaapod na Lagdong.

Mga imahen sindang magayon

Nin mga kalag kan saindang mga ninuno.

An Agta igwa man sindang mga rebulto

Gibo sa kahoy o diyan naka-ukit,

An pigura nin sarong tawo,

Alagad sinda mayong kabaing.

An antigong sosyedad kan bikolanong katutubo,

Binibilog nin mga pambihirang kaibahan:

An dato, duluhan asin oripon,

Iyo an saindang tolong klase sosyal.

Iyo, na an dato, o an prinsipalia;

Duluhan, an trabahador o jornalero,

Asin an saro iyo an oripon, o esklavo,

Nadakop sa giyera, binakal o bayad sa utang.

An ministro nin pagsamba kabilang sa mga duluhan,

O tributantes, na inaapod Asog;

An Asog iyo an sarong mandatang tipo nin kabaklaan;

May usar na alahas, hikaw, asin badong sa babae.

Siya sarong makangingisi asin magaspang na lalaki,

Huli kan mga suba niya sa pagpangisi,

Nin mga tawong nag-aatendir kan punsyon sa pagsamba,

Dai sinda nin agom tanganing magin libre sa pagserbi.

An pagturi, o sirkunsisyon ginigibo;

Alagad dai ini nagsasabi

Kan alyansa nin Dios sa tawo,

Kundi nin salbaheng senswalidad.

Igwa man sinda nin mga ministrong nag-aatang,

Na inaapod na baliana;

Ordinaryamente mga tusong babae sinda,

Mga tuso kan tribu, manloloko asin daing data.

An Baliana iyo an sarong sutil asin manloloko

Sa kainosentehan kan saiyang mga paniniwala,

tanganing patubudon sa mga panloloko niya,

Minagamit nin kusog asin mapangyaring paagi.

An mga kulto nagkapirang klase,

Para ki Gugurang, Asuang o Anito,

maniba-iba, kabali an enkantasyon

asin paniniwalang superstisyon.

Enot, an mayor na sakripisyo na inaapod Atang,

Iyo an orog asin halangkaw na kulto sa gabos,

Nin huli ta regalo ini para ki Gugurang,

Tanganing makamit an mga biyaya kan daga.

An kultong ini minadolot ki Gugurang

Kan pinakamarhay sa saindang produkto,

Mga ani nin prutas asin tinanom kan daga,

An enot na parte na inaapod Himoloan.

Arog kaini an pagsagibo nin pag-aatang:

Sarong lamesang kawayan inaandam,

Na inaapod nindang salagnat;

Dyan binubugtak gabos na klaseng pagkakan.

Pagkatapos sambiton an pangadyeng sekreto;

Dangan inaawit kan Baliana an Soraque,

Sarong relihiyosong kanta para ki Gugurang,

Kaiba an kababaihan na minabilog nin koro.

Kun matapus na an awit,

An mga hinapag na kakanon ipinapanao,

Sa mga paradalan na maogmang minakarakan kaiyan,

Sa maribok na buroratan na minatapos sa ralaban.

Mahilig an mga indio sa mga tula,

magtaram asin magsurat nin mga berso,

An tigsik, o tóon, sa mga punsyon,

An apod sa mga berso iyo an Abatayo.

Sagkod ngonian igwa pa kan mga paratulang ini

An rehiyon na nagpapatugtog kan codyapi,

Minasaysay kan ralaban asin giyera kan mga tawo,

Mga bagong heroe sana kan saindang agi-agi.

Maski an mga pagtuga kan bulkan asin kataklismo,

Kaiba an mamundo asin madugong pagsabog,

Mantang dakul pang mga paglinog,

Maperwisyo asin makusog na bagyo.

An codyapi iyo an sarong klaseng suanoy na gitara,

Gibo sa kawayan asin limang kwerdas na abaca.

An pagkadayupot asin hilig kan mga indio

Sa mga tula sarong gayong pambihira.

An Atang sarong pambihirang pasasalamat,

Dolot pasalamat para sa pabor na nag-abot,

Kulang sa moralidad, sarong pagbabayad-sala

Inagi sa pagkakan, pag-awit, kurahaw asin sayaw.

An bikolano mahilig sa toninong asin kaanggotan,

Asin sa hayag na  pagpahiling nin mga apeksyon,

Kun naabot an tensyonadong estado nin kaogmahan,

Siring na gayo kan sarong resulta nin kaburatan.

An pagsambang tinatao ninda ki Asuang,

Komun asin heneral,

Siring nanggad sa ki Gugurang,

Sarong pagbayad-sala, pagkwenta sa mga gastos.

Bakong pasil an paghanap na mapaogma siya,

Gamit an gabos na paagi na sa atubangan ninda,

Dakul an mga kultong nakapalibot ki Asuang,

Sosog sa mga dahelan na igwa sinda.

An Hidhid iyo an sarong pagpalayas, o exorcismo.

Kun igwang kalamidad na nag-abot sa rehiyon,

Arog kan duron, peste o maperwisyong bagyo,

Ginigibo kan baliana an Hidhid sainda.

Ginigibo an Hidhid sa pagbugtak sa payo

Kan sarong pasyenteng sinaniban ni Asuang,

Sarong plaster nin nginangang dahon nin buyo,

Epektibong bulong na gamit nin mga katutubo.

An baliana minalakaw palibot sa pasyente,

Nagsasayaw asin minagibo nin sangribong arte,

Nangangadie, inaapod si Asuang

Tanganing lumayas asin bayaan sya tolos.

Saro man na sakripisyo an Hogot

Na ginigibo sa gutom na Asuang:

Sa pagkagadan kan dato, o kan prinsipal, 

Binabahog iyan nin mga bituka kan gadan.

An pagsamba sa mga Anito,

O mga kalag kan saindang ninuno,

Iyo an komun sa gabos nindang kulto,

Na angay sa kustombre asin tinutubod na gayo.

An mga Anito iyo an saindang tagasurog asin bantay,

Sa covachas, o moog, ibinubugtak an saindang rebulto,

O sa mga pampubliko asin pirmeng matawong lugar,

Sa kategorya asin romdom na iwinalat kan gadan.

Kinaklase sinda sa ngaran na Tagno,

Kun para sa harong, o Parangpan naman,

Kun titular o pampublikong paratabang,

Arog kaini an para sa saindang Anito.

Sa pagkagadan kan saro nindang maguinoo,

O mayaman na hepe, sinisilebrar an Pasaca,

Na imbuwelto an haloy na pagembalsamar

Sa bangkay kan mayaman na gadan.

Kaipuhan an magarbong selebrasyon

Asin iparada an saindang pagromdom;

Paglobong na sagana sa mga kakanon;

Dinodolot sa bilog na duluhan, o tribu.

Tanganing dai malapa an bangkay,

Iniembalsamar sa saindang paagi,

Hinahale an tulak asin mga bituka,

Nin matarom na kutsilyo asin daga.

Pinapatos an bangkay sa duwang ubak nin dao,

Haloy na dai malapa na mayong parong;

Para sa gabos na nag-aandam para sa abatayo,

o punsyon, ini dakulang motibasyon na gayo.

An parehong gawe inootob pa kan mga Agta,

Kinukua an bangkay kan saindang paryente

O pamilya, na mayong tahob nin apat na bulan,

Siring sa nahiling ta magkapirang beses na.

An Basbas iyo an primerong rito para sa gadan,

Na garo paghugas sa bangkay.

Komun idtong paniniwala sa sainda,

Na an gabos na gadan maati pirme na.

Kun an gadan dai malinigan,

Sinda nanggad papasakitan

Dakul na sakit sa kamot ni Asuang,

Sagkod na sinda dai malimpyahan.

Tanganing an bangkay linigan, an baliana

Minagibong pangwirik sa dahon nin lukban,

Asin binabasâ an bangkay sa tubig na bulawan

Dangan nagaarawit kan awit na columba.

Minaturumba asin minarilitong sinda,

Siring na may kaibang kiniray-kisay,

Dagan mga panambitan asin inagrangay,

Napukan na garong sinaniban nin espiritung lalaw.

Arog kaiyan an paglinig kan bangkay,

Tanganing butasan an Anito sa kamot ni Asuang.

Tanganing maglayaw-layaw sa kadlagan,

sa madiklom, o mahibog na kagubatan.

Kun inabotan nin grabeng rimalaso,

Na pirmeng nangyayari kaidto,

May ralaban, tribu sa kapwa tribu,

Ginigibo enot iyo na dumanan an Anito.

Minaapod sinda na may dakulang galang,

Minaagrangay asin nananambitan,

Tanganing tolos madangog an saindang apod

Asin pakimaherak, ginigibo ninda an Dool.

Kun igwa siyang sarong aking namomotan,

Tanganing ilinigtas sa sumpa ni Asuang,

Ginigibo ninda an Yocod,

O an sagradong atang para sa Anito.

Sa paggibo kaini, binibitbit sya sa duwang kamot,

Dangan marikas na ilinalakaw sa laog kan harong,

Tanganing palibrehon ni Asuang an aki,

Sa tabang kan saiyang Anito.

Iyo ini an maniba-ibang porma

Kan saindang kulto kaidtong panahon,

Asin sa malinaw na paagi

Siring sa gusto nindang abuton.

An nakakatakot asin may tonong bura kan calao,

Magayon na gamgam na pula an palong asin lilang lawi,

Sarong marigmat na tagabantay sa kadlagan

Parabareta nin marhay asin maraot na bagay.

Saro ining komun na pagtubod,

Nakaestar sinda sa pangpang kan salog,

An sarong klaseng kabalang na an apod Agnongolood,

An siisay man na nakakahiling nagigin sarong kahoy.

Kaya, kun banggi sinda sa salog minabalyo,

Sakay kaidto an sarong sadit asin maligang baroto,

an gilid kan baroto tinutubtob na gayo,

Minakurahaw tanganing padulagon an Agnongolood.

Sarong piyestang gibo ninda iyo idtong an apod Halia,

Sa kusog kan ribok nin mga bombo, atable,

Asin balalong, na gibo sa guang na troso,

Na atang para sa kabilogan kan bulan.

Ginigibo ninda an piyestang ini na may dakulang ribok,

Tanganing palayason si Baconaua, peligrosong kurikot na halas,

na madarang diklom kun mahálon an bulan,

Rawrawan an saindang kadagaan, na sainda mapatios.

Siring na an eklipse kasabay sa pagbilog kan bulan,

Maniniwala sindang totoo na an hablondawani,

Na inaapod nindang Hablong-dauani,

An may gibo iyo an suanoy asin bantog na parahabol.

Tanganing ulangon an Baconaua na an bulan halunon,

Gabos na babae sa enterong duluhan minatiripon,

Sa porma nin duwang taytay, minabilog nin sarong koro,

Minaawit sinda kan karahayan nin bulan.

An sermemonyang ini nagpapakontento sa gabos,

Na magpiyesta sa tuba, karneng damulag o orig na layas,

Pinasiram kan lagong asin maluhay na tanog kan zambra,

Pagal asin burat sa maisog na arak sa magdamlag.

Saro pang paniniwalang komun

Iyo na an gabos nindang helang

Gibo kan maraot na Asuang,

kapritso nya an pagpasakit sainda.

Kaya an daing tapus na bilang

Nin mga daing saysay na ritwal,

Na ginagamit ninda maski ano sana,

Tanganing mapalibre sinda sa helang.

An hocloban na minaabuso sa daing swerte,

Minagamit nin mil na paagi,

Mayong kwenta iyo an kadakli,

Kaputikan asin panloloko man sana parati.

Arog kaiyan kun siring, huli ta kun an

katuyuhan kan saiyang enkantasyon,

an pagtao sa pasyente kan hagad

Niyang kahirahayan, iyan mawara.

An basol para kaini itinatao

Sa maraot na espiritu o sa pasyente,

Na igwang magabat na kasalan na dapat linigan

Nagin siyang dai dapat mabulong.

An Hafilos sarong dai makatutubod na seremonya,

Gibo kan hocloban, o mga pesimista,

Ibubuntog an ugat nin tagnan sa mainit na lana,

Asin ginugusgos sa hawak kan pasyente.

Enot an kanta inaawit para ki Batala,

O an eksekrasyon para ki Asuang,

An hocloban dai minapoon kan saiyang gibo

Sagkod na bayadan kan hagad na sentabo.

Binabasog sinda dangan pinainom nin arak,

Kaya an paggusgos ipinapadagos

Sagkod na an managom na tuba maubos,

Parahibi kan pasyente maguntok na padagos.

An hocloban sarong pilyo

Asin likayan na ugale kan mga indio,

Huli ta nakatakod sa likod kan saiyang magik,

An kaputikan kan saiyang mga patubod.

Igwa man sinda nin mga dibinasyon,

Bilang kaaraman sa mga profesiya,

Kun an sarong may helang maoomayan o magagadan

Sa kahelangan na nagpapasakit saiya.

Tangani nindang maaraman, an baliana minagadan

Nin sarong puting manok na ogut,

Pirok-pitok kan puso maingat na minamasdan,

O sa mga bituka, hanap an sekretong kapaladan.

An balete, na iyo an saro sa mga marambong

Asin madahon na kahoy sa pilipinong kagubatan,

Tinutubod na igwa ining darang swerte,

Na gabos kaining malindongan nagigin ibang bagay.

Kaya, minadulag sinda sa saiyang sirong,

O kaya na harani saiya magtugdok nin harong,

Sa takot na sinda magibong sarong baol,

O madisgrasya o kaya demalason.

Arog kaiyan kapoderoso an balete,

Na an mayong swerte binubutong,

Pinapatumba, sagkod na maghugot,

Magbitay sa sanga niyang nakakatakot.

An paniniwala sa Popo,

Sarong parabalos na kalag,

Saro sa nakakatakot na itsurang

Naimbento kan mga katutubo.

Kun an sarong aki nagin raquitico

An paliwanag iyo an Popo,

Binugtak an saiyang kamot

Sa saiyang pawarang pulso.

Huli sa dahelan na ini

Tanganing paogmahon an anggot na Popo

Inaapod an baliana na magsagibo

Kan saiyang daing pundong pambobo.

Tanganing mag-atang nin sobra-sobra,

An dugta kan dahon nin lemon pinapaturo

Kan baliana sa mga mata kan aki,

Na sa pagpatak kaini, an Popo minadulag.

Siring man an nangyayari sa Sacon.

Hararom na gayo an pagtubod ninda,

Na an helang minaabot kun nalayas an kalag sa hawak.

An kaomayan nangyayari sa saiyang pagbalik nanggad.

Tanganing mangyari ini, inaapod ninda an baliana,

Na minakua kan dahon nin banay,

Makusog ining sa pasyente pinapaypay,

Sagkod na an animo kaini makabalik giraray.

An saro pa iyo an Sarimao,

Maisog asin maperwisyong hayop,

Na minapahiling sa atubangan kan may sala,

Na kinakamrot kan matarom niyang koko.

Arog kayan an takot asin purisaw na dara kaining hayop,

Na linilikayan ninda nin dakulang pagiingat,

Idtong mga lugar na sosog sa saindang pagtubod

Tinatagoan kaini tanganing makapamerwisyo.

Idtong tawong minainom kan ginagang tagahopa,

Na maski habo niya kaini, iyo an nagigin oripon

Kaidtong nagtao saiya kan ginagang inumon,

Na mayong ibang hagad kundi idtong gusto niya.

Kun salakan an ginaga kan ugat nin tagohalia,

Sinda pwedeng gumibo nin mga pambihirang bagay,

Arog kan paglayog sa ayre,

Pagigin sarong ayam, ikos, o kino.

An Cabal iyo an sarong anting-anting na,

Sosog sainda, igwa nin kapangyarihan

Na gibuhon an siisay man na personang may

kapot saiya dai matalaban o magin wara-wara.

An mga pana, an garod o anuman na tarom

Sa marigmat na kalaban inaampat

O pinauuntok sa atubang kan tawong may tabang

Kan arog ka-makapangyarihan na sagang.

An mga anting-anting na ini, sa kagabsan,

Gibo sa tansong kuwartang intsik,

May labot sa tahaw,

Lakop na makukua sa nasyon.

O sarong pedasong giring-giting na bingkay,

Na igwang makukuang nakaukit

An sarong pigura nin mga Anito,

Pamoso o batog sa saiyang mga gibo.

An Hinao sarong enkantasyon na Baliana an may gibo;

Sinda an tagatago kan saindang komposisyon.

An katusohan na saindang pinapauso

Asin prestihiyo sa mga pobreng tawo digdi kainiyo.

Sa birtud kan enkantasyon saindang aaramon

An sarong kaggibo nin panghahabon;

Tatakuton na an sekreto sagin didiskubrehon,

Sagkod na an kaggibo iyo an magtuga mismo.

An Tagolipod sarong anting-anting,

Kun saen minatubod sinda

Na magigin sindang wara-wara

Kun saindang gugustuhon.

Huli ta tama nang kumakan kan ugat nin tanom,

Asin sa epekto kan saiyang dugta,

Nagigin sindang wara-wara,

Para sa gustong mamerwisyo o magpasakit sainda.

An Pato saro man na ugat

Na igwang birtud na gadanon an mahabon,

Kun totoo nanggad, asin ilinilibre an siisay man

Na may parte sa sinabi nang panghahabon.

Siring man an Laao na sarong doot na,

Sa kabaliktadan, minatao ining kagadanan,

Kun iyan an gusto, alagad kun habo

Minatao sana ini nin mga bukol o kulog.

Ginagamit kun noarin ninda gusto,

Na pagbalos sa saro nindang kaiwal,

Na an isog sinususpetsahan ninda.

Alagad igwa man sindang pangontra.

Naniniwala sinda sa paggamit nin Tauac,

mayong enkantasyon o hilo pwedeng tumalab

Na pwede nindang pagngiritan sinda gabos,

Na iyo an Naratacan.

Huli ta sa epekto kaining enkantasyon,

Nawawaran sinda nin tamang rason,

Nagdadanay na amigo asin alerto

Sa anuman sa buhay na demostrasyon.

Uya an sarong kaputol na mga verso

Hale sa “Handiong” an pamosong bikolanong epiko,

Kun saen an nagkapipirang kaugalean bikolano

Malinaw na linaladawan siring sa masunod na gayo:

Yling

Isaysay mo, Cadugnung, ining agi-agi

Hale sa mga panahon ni Handiong

Diyan sa plata mong lira

Mahamis na karisma kan Aslon.

Sa paagi nin simong pag-awit

Dakulon na gayon asin dangog,

Sa mga nakatagong misteryo

Na nakakatahob digdi sa rehiyon.

Mag-awit, isaysay samuya an mga hade

Kan nakalipas asin valor,

An Guerrang saindang inagihan

Sagkod na nadaog si Oriol.

Isaysay man an saimong buhay

An estorya kan suanoy na Asog,

An daragang Masaraga,

An antigong Isarog.

Na ika an hoben na manunula,

An hamis asin pinakanakakaakit,

Kan dakul na mga nakahiling

Kun paano nailobong si Tacay.

Mag-awit, kun siring, sa gustong magdangog

Sa saiyang magayon na pagsaysay,

Nakatukaw na digdi, handa na kami

Sa lindong kaining Dao.

Cadugnung

Magdangog, kun siring, mga aki nin Bicol,

An madaling sabi ni Cadugnung,

Mga agi-agi digdi sa anoy na kadagaan

Magayon na estaran ni Handiong.

Iyo ini an Kabicolan,

Patag, matubang, barahaon;

Sa kinaban iyong pinakamagayon

Mayaman sa produksyon.

An enot na tawo iyo si Baltog

Na nagerok sa dagang iniyo,

Sarong tinubo kan Botavara,

Sa mga tawong Lipod.

Sa Bicol sya duminatong

Huli kan maisogon na layas na orig,

si mga oma nyang kalilinsahan,

sarong banggi tinimaktimakan.

Kan madakop nya iniyo,

Ginarod nya tolos sa pagkatumba

Sa makusog niyang mga braso

Pinasa niya si panga.

Lambang panga

Saro kahalabang yarda,

An mga tingo dos-tersyo

Sa sukol kan saiyang daga.

Sa pagka-abot nya sa estada ninda

Binitay niya idtong duwang panga

Sa sarong dakulang talisay

Sa harong niya sa Tondol.

Duman sa mga mangangasong gurang

Nagdara nin dakulang paghanga,

Idtong mamuraway na mga tropeo

Sa saindang dakulang hadeng si Baltog.

An mga tribu nagduruman sa pagusisa

Hale sa Panicuason sagkod Asog;

Asin nagsarabi na sa panahon nindang idto,

Mayong orog kadakulang layas na orig.

Nginaran ninda idtong si Tandaya

Gikan sa mga bukid kan Lignion,

Huli ta eksaktong kapareho nanggad

Sa higanteng si Behemoth.

Dangan uminarabot sa Bicol

An mga parapakilaban ni Handiong,

An gabos na higante sa rehiyon,

Inurubos sa madaling panahon.

Nagralaban sa pagpuho sainda

Rinibo-ribong lutsada,

An gabos nagluwas sa pagsakyada

Sa itsurang mananakop sinda.

An tolo-kahalanuhan na butang hayop

Na makukua sa Ponon,

Sa sampulong bulan na daing pahingalo,

Saiya enterong dinaog.

An mga pating na pakpakan,

An damulag na Cimarron,

Na naglalayog sa kabukidan

Minanso niya tolos-tolos.

An mga higanteng buaya

Na garo baroto kadakula,

An mga maisog na sarimao,

Sa Colasi ipinugal.

An mga halas na

May boses arog sa sirena,

Sa mga kuweba kan Hantic

padagos itinalbong sya.

Alagad dai siya nanggagana

Sa dakul na abilidad siring sa itinao,

Sa tusong halas

Na an ngaran Oriol.

Ining tusong halas

Mas pa sa pamosong Handiong

Tinukso an saiyang mga mata

Sa masiram na tentasyon.

Sangribong ginakod siya ni Handiong

An gabos nagtuya-tuya,

An mga bugkos binutasan,

Na may dakulang kahangalan.

Sa mga tusong tataramon

Sa dakul na beses siya niribong,

Na siya daa nagsagin-sagin,

An dakulang maestrong si Oriol.

Pirang beses sa kadlagan

Mayong utok nyang sinunod

May sirena syang tinubod

Sa boses niyang putikon.

An gibo kan dakulang Hercules,

Mga sakyadang saiyang ginibo,

Gabos ini kutana dai nagtriumpo,

Sa sotosot ni Oriol.

Alagad, bakong gabos na panahon,

Tinabangan siya ni Oriol

Sa pagdaog sa mga higanteng

Naghahade sa rehiyon.

Linabanan niya an mga buaya

Braso sa braso, ginana nya,

Sa makangirhat na mga giyera

Mayong lugad siyang dinara.

An mga ukay asin orangutang,

Minamasdan syang may takot,

Huli ta an katubigan sa Bicol,

Nagkolor dugo.

Mga paraiwal sindang mga ukay,

May bantog na valor,

Alagad an ginibo kan mga higante

Itinapok sinda sa Isarog.

Asin nagin libre sa mga peste

Nagdanay sa rehiyon,

Sa mga tawo itinao nya mga lehe,

May dakulang interes saiyang sabi.

Si Handiong asin pagiriba,

Nagtaranom sa bolod

Linzang nagralaman

Garo kadakula sa pansol.

Siring man sa kababan,

Nagtanom sinda nin matabang paroy,

Na sa dakul na mga siglos

Nagdara kan gaha ni Handiong.

Ginibo niya an enot na baroto

Na sa salog nin Bicol naglangoy,

An timon asin layag

Pasiring sa Guinantong.

Inimbento an mga arado,

An surod asin pagulong,

An ganta asin ibang takaran,

An sakal, asada, asin sundang.

An habolan asin purunan,

Gibo ini ni Hablom,

An mga pambihira nyang gibo,

Sarong aldaw sa hade rinegalo.

Inimbento an tapayan,

Koron, calan asin tasa,

Asin iba pang mga kagamitan,

Kan agtang si Pygmya.

An alpabeto iyo si Surat,

Na saiyang sinaralak,

Sa gapong Libon niya itinatak,

Si Gapon nagpakintab.

Tinugdok an siyudad asin mga harong

Sa bakong pantay na proporsyon,

Sa mga sanga sinda tiniripon

Nin banasi asin kamagong.

Kadakul an mga insekto,

Na talagang an init grabe,

Kaya sa moog sana pwede

Magpalihis sa init kan saldang.

Asin pantay mga pagboot kan lehe,

Dapit sa buhay asin honra,

Pinaotob sa gabos nyang sakop,

Mayong pili, mayaman sagkod pobre.

Ibinugtak saiya gabos na posisyon,

Magin among asin oripon,

Mga deretso isinaalang-alang,

Kan mga nakaagi asin masunod.

Asin nagkaigwa nin dilubyo,

Na si Onos an kaggibo,

An itsura kaining mundo,

Nahirang entero.

Nagsabog an mga bulkan,

Hantic, Colasi, asin Isarog,

Namatean siring man,

An makangirhat na linog.

Sa linog nahaman,

An  baybayon kan Pasacao

Sa namarang kadagatan,

Siring sa nahihiling ngonian.

Nagsuhay sa kadagaan

An mga isleta kan Malbogon,

Kun saen mga enkanto nakaestar,

Na an ngaran Hilan, asin Lariong

An makusog na Inarihan

Nagbubulos haleng subangan,

Na bago an pagsabog,

Minatiris sa Ponong.

Sa Bato dakulang bukid luminubog,

Asin sa lugar niya buminutwa

An danaw na sagkod ngonian

Nin mga sira sa Ibalon nagpapakakan.

Hale sa gulpo kan Calabangan,

Napara an mga dagatnon,

Kun saen hale an mga Dumagat

Na nakaestar sa Cotmon.

Iyo ini an mapangyaring kahadean,

Sa panahon ni Bantong,

An pusikit na kaibahan,

Kan purusog na Handiong.

Ipinadara an rinibong kalalakihan

Tanganing si Rabot magadan,

Kabangang tawo asin hayop,

Mahikerong manloloko.

Idto gabos nakalunad diyan

Bago mangyari an ralaban,

Nagin sindang mga gapo 

Huli sa enkanto ni Rabot.

Ining mahikero isi ni Bantong

Na sarong hararom na paraturog,

Ginibo niya ini

Na mayong paising enot.

Dinara niya duman mga soldados

Sa aldaw nin dilubyo,

Tanganing bago siya mapukawan

Sarong pukpok siya nabaak.

Kaya, an kinurahaw grabe,

Sa boses na kagrit,

sagkod sa bakawanan abot,

Sa bongay asin kamagong.

Dinara nya sya sa Libmanan,

Tanganing mahiling ni Handiong,

An bulakog niyang mata atubang,

Nagerok duman sa haloy na panahon.

Na mayo pang nakahiling,

Kan buhay na siring,

Sarong itsurang makatakot.                                                        

Asin boses na lagong.

Kaya pinundo ni Cadugnung,

An enot niyang osipon,

Sa ibang aldaw padadaguson,

Mahanap nin angay na okasyon.

Paisi:

*An trabahong ini enterong basado sa “Noticia Breve” ni Fray Jose Castaño (Madrid, Febrero 1895).

Dnmjr/14 Enero 2019.