An rehyon Bicol, makukua sa sur kan
Luzon,
Binibilog kan mga probinsya nin
Camarines asin Albay,
Kaiba an mga isla nin Masbate, Burias,
Catanduanes, Ticao
Inapod kaidto bilang daga nin ibalon.
Duwang surumpay na kabukidan
nakapalibot kaini,
Sa sarong poro iyo an Bukid Bulusan,
Sa sarong pang poro an higanteng
Isarog,
Asin sa huring parte an Labo na
volkan.
Inaapod siya ngonian “Rehyon nin Kabikolan”,
Huli sa salog na kapareho an ngaran,
Nagbubulos hale sa mga bukid kan
Quipia,
Pasiring sa Cabusao na iyo nyang
bukana.
An dakul na tawong naka-estar digdi
Iyo an pinakamaboot sa dagang
Pilipinas,
Nilukasan sa kobreng kolor, asin sa
Malumhok asin mahuyong karakter.
Namundagan nin may purong rasang
katutubo,
Nasalakan nin kadikit na
Asyano-Caucasiano,
An lenguwaheng Bikol igwang pawarang
tanog
Asin may mahamison na punto.
Ining magayon asin daing herak na
daga,
mahibugon an tinanom asin matoninong,
nin mahuyong duros pirmeng pinapalipot
Hale sa Pasipikong dagat na
nakakapalibot.
Sa halakbang asin mahiwas na
kapatagan,
Natatanoman nin mga niyog asin paroy;
Pirmeng marambong sa mga kabungahan,
Nagtataong mataba asin marikas na
ganansya.
Huli kan magayon asin nakahuyom nyang
lambak,
Binabaribi nin kadakul na mga sulong,
Huli kan saiyang mga halangkaw na
kabukiran,
Tada nin suanoy na pagsabog.
Huli kan saiyang masiram na bakilid,
Pirmeng berde asin madahon,
Mayaman sa kahoy o sadit na tinanom,
Asin sa abacang mahalagahon.
An nakakatakot na Bukid Mayon,
Nakokoronahan nin mahibog na aso,
Asin huli kan saiyang halangkaw na
tuktok,
Dukot sa malinaw asin asul na
firmamento.
Sa rinibong ngangalasan kan Natura,
Maninigo sindang bilangon,
Makukua an rehiyon na ini sa Luzon,
Bilang dakula, magayon asin oragon.
An mapanganuron asin harayong Isarog,
Sa mapanas na itsura kan Mayon,
Sa makangangalas na kuwebang Hantic,
Sa malindong na punta kan Colasi.
An mayaman na mina kan Paracale,
An bulod nin gapong yero sa Mambulao,
An mayaman na ugat nin asugi asin
platino,
An sumpay hale pang Labo sagkod Ragay.
An dai maubos na mga minang uring
Kan Sugod, Cataingan, Siruma asin
Patan;
An mga marmol sa Libon asin Caramoan
sa makangalas na paagi
nangingimbitaran.
Sambiton nyato an mainit na burabod sa
Tiwi,
Idtong nakakarahay, nagkakalakagang
tangke,
Minasirit hale sa hararom na pûson,
sa pasungawan kan naglalaad na Mayon.
Dagdag pa digdi iyo an dai pantay,
Magayon na itsura nin kadagaan,
An grabe kagayon na lambak,
Nalilindongan kan bulod Mainit.
Sa mapungaw niyang tuktok mahihiling
Nagtutubo an madahon na abaca,
Kaiba an mahamuton na sampaga,
Ilang-ilang asin kawayan na matinumba.
An mga pagsabog kan bulkan,
Mga bagyo, mabulos na uran,
An nakakapasong init kan saldang,
An saiyang klima ilinaladawan.
Magpoon sa mga parasirang Dumagat,
Sa mapungaw na Bahing pangpang,
Sa mga Agta sa gilid kan Bukid Asog,
Siring man an maisog na Cimarron.
Ining tolong manlaen-laen na rasa,
Maniba-iba an mga ugali, tataramon,
Asin gawe-gawe, iyo an mga enot na
tawo
Kaining sadit na Bikol rehiyon.
An rasang Agta, may maitom na kolor,
Hababa, kurikot an buhok, asin pango;
Matang matarom asin butlog, mahibog an
ngabil,
Sadit, may halipot asin rugadong mga
bitis.
May sadit asin pabilog na payo;
Matoninong, maboot, dai paragirong;
Silensyo asin amigo nin pagsolo-solo,
Maulyas, asin mayong estaran na
pihado.
Nakakalakop sinda sa lambak na
mahiwason,
Sagkod sa parteng kabukidan na
itaason,
Sa paghanap nin esperma, tangguli asin
balagon,
Baratong mga produkto alagad masakit hanapon.
Maisog an ugali, enterong maulyas,
May saray sindang romdom
Nin sarong suanoy na relihiyon,
Na sagkod ngonian saindang tiritimos.
An rasang ini sa bukid nin Asog
nageestar,
Sa Masaraga, Basud, Colasi asin Labo;
Sa mga dorongan kan Siruma and Caramoan;
Sa Rapu-Rapo asin Montufar.
Mayong duda na ining rasa kan Agta
Iyo an pinaka-anoy sa mga rasang
Bikol,
Hale sa mga katutubong Papua-
Pelasgiana,
Huli ta sinda an pinakadikit sa
bilang.
Nabubuhay sinda sa pamamana asin
pagsisira,
Mayong aram na negosyo o industriya.
Nagdudulag sa gabos na pakikikapwa,
Asin nabubuhay bilang mga lagalag
sana.
Ining rasang Cimarron, o remontados.
Mapugsaw, may bronse o kolor kapeng
kublit,
Halabang tanos na buhok, halangkaw,
matang sadit;
Mapungaw paghilngon, pirmeng nakahuruhod.
Nakaestar sinda sa pamitisan kan Bukid
Isarog,
Magpoon Siruma sagkod Caramoan,
Nagtatanom nin abaca, tabako, mais, mga
niyog,
Kamote; namamana nin usa asin layas na
orig.
Saradit sana an mga harong ninda,
Gibo sa apat na posteng kawayan,
Nin mga dahon nin huyo naaatopan,
Minadulag sinda tolos kun hinahasog.
Magaspang, matagas saindang tataramon,
Na garo dipisilon sambiton,
May puntong garo aranggoton,
Asin makanos dangugon.
Matibayon sindang gumarod,
Asin sa paggamit kan minasbad,
Na sinda mismo an nagpanday,
Mataromon asin itsura matibay.
Makagulat an tindog; masigkat sa usa;
Binabagtas an marambong na kadlagan
Minasakat sa mga gurang asin
darakulang kahoy,
Na may makangangalas na rikas nin
bitis.
May mga rito, piyesta asin suanoy
sindang gawe-gawe,
Linulotohan an gadan, siniselebrar an
mga kamundagan;
Paborito nindang inumon iyo an tuba,
Mas madunong, asin maisog kisa sa
Agta.
An rasang Cimarron gikan sa mga Malay;
Sarong rasang matali asin mabagsik,
Mas masigkat, maorop asin maisog;
Rasang maigot asin makusog.
Nageestar sinda sa saradit na
komunidad,
Nagpapahayag nin espesyal na apeksyon,
Asin mainamigo sa gabos na tawo,
Bakong gayong maulyas asin layas.
An rasang Bikolana gikan sa mga Malay
man,
Sa rasang Dumagat, mga katutubo kan rehiyon;
Na nageerok sa mga poblasyon;
Sa kapatagan asin mga pangpang kan
kasalogan.
Politeista an saindang relihiyon,
Gikan sa ideyang maraot asin marhay;
May mga dioses na darakula asin
saradit,
Sagkod sa paglingkod sa halangkaw na
Dios.
Naniniwala sinda sa sarong supremong
linalang,
Inaapod na Gugurang, Kagurangnan nin
kagabsan;
Si Gugurang iyo an marahay na Dios,
Parasurog asin bantay kan saiyang
kampon.
Si Aswang iyo an maraot na espiritu,
Karibal na mortal ni Gugurang,
Paragibong kararatan sa kagabsan,
Asin minadara nin kapahamakan.
Naniniwala man sinda ki Batala,
Sarong linalang na bantay asin
paratabang,
Hababa sa posisyon asin kusog ki
Gugurang,
Nagsusurog sa tawong saiyang
iniibanhan.
Huli kaini matoninong an rehiyon,
Yaman asin swerte sa saindang mga
lakawon;
Huli ta igwa sinda nin sarong Batala,
Ipinadara ni Gugurang na iyong
mamahala.
Naniniwala sa nakakahababang mga
linalang,
Na ipinadara ni dakulang Gugurang,
Sa pag-ataman asin pagbantay,
Na inaapod nindang Catambay.
An saindang misyon iyo an mag-antabay,
Sa bakong lugar na siring ki Batala.
An mga linalang na ini namamaloan,
Bilang Anito, o kalag kan saindang
magurang.
An parapana igwa kan espiritu titular,
Na inaapod nindang Ocot,
Espiritu siya kan kadlagan,
Nageestar sa mga lambak na matubang.
Nakikiolay siya sa paagi nin sutsot,
Kun saen saiyang ipinapaisi sainda
An sunod asin gulping mapapana
Kun saen sinda maoogma.
An titular kan parasira iyo si
Mangindan,
Pinapaisi sainda an dakul na mga sira,
O an distansya kan bagyo, para
makaebitar
Na malubog sinda nin darakulang alon.
Naniniwala man sinda sa mga Bonggos,
Maraot na mga espiritu ni Asuang,
Na huli kan saiyang sugo minalagalag,
Sa mga mahibog na kagubatan.
An Bonggos iyo an linalang na may
pigurang sa-tawo,
Maitom asin makanos kun minapahiling,
Minapasilyab nin kalayo sa saindang
mga mata
Na gayong nakakasulo nin siring.
Anggot na mga ministro ni Asuang,
Na daing paltos na minapaisi
Kan pagdatong ni Asuang
Asin minakakan nin bituka kan kaakian.
Huli kaini maingat nindang ginigibo
Asin maigot sindang sinasaray,
Patin binabantayan na marhay
Sagkod matapus an bura kan Corocoro.
Alagad kun sarong lagapak madangog
nindo
Siring sa huroghudog nin harayong
bagyo,
May dakulang kapurisawan asin
katakotan,
Minapaisi ini kan pagdatong ni Asuang.
An siring na kurahaw iyo an seguradong
senyal,
Na sarong kararatan nangyari na
nanggad,
An bituka nin sarong aki, o tawong may
helang,
O kaya sarong miyembro sa duluhan
maggagadan.
Naniniwala sinda sa Irago, o Oriol,
Kahanga-hangang halas, aking babae ni
Asuang;
Mantang minabutwa asin nawawara,
Igwang trabahong mang-akit asin
mambutong.
Tinutukso kan halas an tawong saiyang
inaakit,
Tanganing manhabon o magbalos,
Na dai makasayuma o manlaban,
Sa saiyang gayon, o pang-aakit.
Igwa man sinda nin mga maraot na
linalang
Na hinahangaan asin iginagalang,
An Yasao, sarong nakakatakot na kalag,
Sa bangging may bulan, o lindong na
kakahoyan.
Kun mangyaring sinda magpahiling,
Sabay na madangog ninda an saiyang
pag-siyak,
O tibaad madangog an bura kan
barukikik,
senyal iyan na may tawong madali nang
mautsan.
An Yasao na satong pinaguurolayan
Iyan nagigin man sarong Laqui,
Sarong higanteng may balukag asin
bitis kanding,
Asin sarong makanos na lalawgon nin
lalaki.
Sa itsurang iyan siya minapahiling
Siring sa sarong kinastigo ni Asuang,
Huli sa hugak niyang magdakop nin
katawohan,
Na mayo siyang naperwisyo maski siisay
pa man.
Anong ideya ninda sa kalag nin tawo?
Naniniwala sinda sa imortalidad,
Pagsamba sa mga kalag nin mga
magurang,
Sa paglaom sainda, sinda minapairarom.
An paniniwala ninda sa ikaduwang-buhay
Minaiba ki Gugurang an mga kalag na
marhay,
Tanganing premyohan sa saindang
kaisogan,
Sa sarong lugar na inaapod na
Camurawayan.
An mga maraot minaiba ki Asuang,
Minatios kan kastigo bilang saindang
isnakan,
Sa sarong lugar inaapod Gagamban,
Kalayong malaad, o nakakalapnos na
init.
Hale digdi gikan an ugaling paglinig
Asin pag-andam sa bangkay kan mga
gadan,
May espesyal sindang mga seremonyas
Na angay sa pagkatawo kan saindang
gadan.
An kultong espesyal para ki Gugurang,
inaapod nindang sakripisyo, o Atang.
An lugar kun saen ini ginigibo
Inaapod nindang Gulang-gulangan.
Mayong rebultong makukua para ki
Gugurang,
Kundi mga estatwang inaapod na
Lagdong.
Mga imahen sindang magayon
Nin mga kalag kan saindang mga ninuno.
An Agta igwa man sindang mga rebulto
Gibo sa kahoy o diyan naka-ukit,
An pigura nin sarong tawo,
Alagad sinda mayong kabaing.
An antigong sosyedad kan bikolanong
katutubo,
Binibilog nin mga pambihirang kaibahan:
An dato, duluhan asin oripon,
Iyo an saindang tolong klase sosyal.
Iyo, na an dato, o an prinsipalia;
Duluhan, an trabahador o jornalero,
Asin an saro iyo an oripon, o esklavo,
Nadakop sa giyera, binakal o bayad sa
utang.
An ministro nin pagsamba kabilang sa
mga duluhan,
O tributantes, na inaapod Asog;
An Asog iyo an sarong mandatang tipo
nin kabaklaan;
May usar na alahas, hikaw, asin badong
sa babae.
Siya sarong makangingisi asin
magaspang na lalaki,
Huli kan mga suba niya sa pagpangisi,
Nin mga tawong nag-aatendir kan
punsyon sa pagsamba,
Dai sinda nin agom tanganing magin
libre sa pagserbi.
An pagturi, o sirkunsisyon ginigibo;
Alagad dai ini nagsasabi
Kan alyansa nin Dios sa tawo,
Kundi nin salbaheng senswalidad.
Igwa man sinda nin mga ministrong
nag-aatang,
Na inaapod na baliana;
Ordinaryamente mga tusong babae sinda,
Mga tuso kan tribu, manloloko asin
daing data.
An Baliana iyo an sarong sutil asin
manloloko
Sa kainosentehan kan saiyang mga
paniniwala,
tanganing patubudon sa mga panloloko
niya,
Minagamit nin kusog asin mapangyaring
paagi.
An mga kulto nagkapirang klase,
Para ki Gugurang, Asuang o Anito,
maniba-iba, kabali an enkantasyon
asin paniniwalang superstisyon.
Enot, an mayor na sakripisyo na
inaapod Atang,
Iyo an orog asin halangkaw na kulto sa
gabos,
Nin huli ta regalo ini para ki
Gugurang,
Tanganing makamit an mga biyaya kan
daga.
An kultong ini minadolot ki Gugurang
Kan pinakamarhay sa saindang produkto,
Mga ani nin prutas asin tinanom kan
daga,
An enot na parte na inaapod Himoloan.
Arog kaini an pagsagibo nin
pag-aatang:
Sarong lamesang kawayan inaandam,
Na inaapod nindang salagnat;
Dyan binubugtak gabos na klaseng
pagkakan.
Pagkatapos sambiton an pangadyeng
sekreto;
Dangan inaawit kan Baliana an Soraque,
Sarong relihiyosong kanta para ki
Gugurang,
Kaiba an kababaihan na minabilog nin
koro.
Kun matapus na an awit,
An mga hinapag na kakanon ipinapanao,
Sa mga paradalan na maogmang
minakarakan kaiyan,
Sa maribok na buroratan na minatapos
sa ralaban.
Mahilig an mga indio sa mga tula,
magtaram asin magsurat nin mga berso,
An tigsik, o tóon, sa mga punsyon,
An apod sa mga berso iyo an Abatayo.
Sagkod ngonian igwa pa kan mga
paratulang ini
An rehiyon na nagpapatugtog kan
codyapi,
Minasaysay kan ralaban asin giyera kan
mga tawo,
Mga bagong heroe sana kan saindang
agi-agi.
Maski an mga pagtuga kan bulkan asin
kataklismo,
Kaiba an mamundo asin madugong
pagsabog,
Mantang dakul pang mga paglinog,
Maperwisyo asin makusog na bagyo.
An codyapi iyo an sarong klaseng
suanoy na gitara,
Gibo sa kawayan asin limang kwerdas na
abaca.
An pagkadayupot asin hilig kan mga
indio
Sa mga tula sarong gayong pambihira.
An Atang sarong pambihirang
pasasalamat,
Dolot pasalamat para sa pabor na
nag-abot,
Kulang sa moralidad, sarong pagbabayad-sala
Inagi sa pagkakan, pag-awit, kurahaw
asin sayaw.
An bikolano mahilig sa toninong asin
kaanggotan,
Asin sa hayag na pagpahiling nin mga apeksyon,
Kun naabot an tensyonadong estado nin
kaogmahan,
Siring na gayo kan sarong resulta nin
kaburatan.
An pagsambang tinatao ninda ki Asuang,
Komun asin heneral,
Siring nanggad sa ki Gugurang,
Sarong pagbayad-sala, pagkwenta sa mga
gastos.
Bakong pasil an paghanap na mapaogma
siya,
Gamit an gabos na paagi na sa
atubangan ninda,
Dakul an mga kultong nakapalibot ki
Asuang,
Sosog sa mga dahelan na igwa sinda.
An Hidhid iyo an sarong pagpalayas, o
exorcismo.
Kun igwang kalamidad na nag-abot sa
rehiyon,
Arog kan duron, peste o maperwisyong
bagyo,
Ginigibo kan baliana an Hidhid sainda.
Ginigibo an Hidhid sa pagbugtak sa
payo
Kan sarong pasyenteng sinaniban ni
Asuang,
Sarong plaster nin nginangang dahon
nin buyo,
Epektibong bulong na gamit nin mga
katutubo.
An baliana minalakaw palibot sa
pasyente,
Nagsasayaw asin minagibo nin
sangribong arte,
Nangangadie, inaapod si Asuang
Tanganing lumayas asin bayaan sya
tolos.
Saro man na sakripisyo an Hogot
Na ginigibo sa gutom na Asuang:
Sa pagkagadan kan dato, o kan
prinsipal,
Binabahog iyan nin mga bituka kan
gadan.
An pagsamba sa mga Anito,
O mga kalag kan saindang ninuno,
Iyo an komun sa gabos nindang kulto,
Na angay sa kustombre asin tinutubod
na gayo.
An mga Anito iyo an saindang tagasurog
asin bantay,
Sa covachas, o moog, ibinubugtak an
saindang rebulto,
O sa mga pampubliko asin pirmeng
matawong lugar,
Sa kategorya asin romdom na iwinalat
kan gadan.
Kinaklase sinda sa ngaran na Tagno,
Kun para sa harong, o Parangpan naman,
Kun titular o pampublikong paratabang,
Arog kaini an para sa saindang Anito.
Sa pagkagadan kan saro nindang
maguinoo,
O mayaman na hepe, sinisilebrar an
Pasaca,
Na imbuwelto an haloy na pagembalsamar
Sa bangkay kan mayaman na gadan.
Kaipuhan an magarbong selebrasyon
Asin iparada an saindang pagromdom;
Paglobong na sagana sa mga kakanon;
Dinodolot sa bilog na duluhan, o
tribu.
Tanganing dai malapa an bangkay,
Iniembalsamar sa saindang paagi,
Hinahale an tulak asin mga bituka,
Nin matarom na kutsilyo asin daga.
Pinapatos an bangkay sa duwang ubak
nin dao,
Haloy na dai malapa na mayong parong;
Para sa gabos na nag-aandam para sa
abatayo,
o punsyon, ini dakulang motibasyon na
gayo.
An parehong gawe inootob pa kan mga
Agta,
Kinukua an bangkay kan saindang
paryente
O pamilya, na mayong tahob nin apat na
bulan,
Siring sa nahiling ta magkapirang
beses na.
An Basbas iyo an primerong rito para
sa gadan,
Na garo paghugas sa bangkay.
Komun idtong paniniwala sa sainda,
Na an gabos na gadan maati pirme na.
Kun an gadan dai malinigan,
Sinda nanggad papasakitan
Dakul na sakit sa kamot ni Asuang,
Sagkod na sinda dai malimpyahan.
Tanganing an bangkay linigan, an
baliana
Minagibong pangwirik sa dahon nin
lukban,
Asin binabasâ an bangkay sa tubig na
bulawan
Dangan nagaarawit kan awit na columba.
Minaturumba asin minarilitong sinda,
Siring na may kaibang kiniray-kisay,
Dagan mga panambitan asin inagrangay,
Napukan na garong sinaniban nin
espiritung lalaw.
Arog kaiyan an paglinig kan bangkay,
Tanganing butasan an Anito sa kamot ni
Asuang.
Tanganing maglayaw-layaw sa kadlagan,
sa madiklom, o mahibog na kagubatan.
Kun inabotan nin grabeng rimalaso,
Na pirmeng nangyayari kaidto,
May ralaban, tribu sa kapwa tribu,
Ginigibo enot iyo na dumanan an Anito.
Minaapod sinda na may dakulang galang,
Minaagrangay asin nananambitan,
Tanganing tolos madangog an saindang
apod
Asin pakimaherak, ginigibo ninda an Dool.
Kun igwa siyang sarong aking
namomotan,
Tanganing ilinigtas sa sumpa ni
Asuang,
Ginigibo ninda an Yocod,
O an sagradong atang para sa Anito.
Sa paggibo kaini, binibitbit sya sa
duwang kamot,
Dangan marikas na ilinalakaw sa laog
kan harong,
Tanganing palibrehon ni Asuang an aki,
Sa tabang kan saiyang Anito.
Iyo ini an maniba-ibang porma
Kan saindang kulto kaidtong panahon,
Asin sa malinaw na paagi
Siring sa gusto nindang abuton.
An nakakatakot asin may tonong bura
kan calao,
Magayon na gamgam na pula an palong
asin lilang lawi,
Sarong marigmat na tagabantay sa
kadlagan
Parabareta nin marhay asin maraot na
bagay.
Saro ining komun na pagtubod,
Nakaestar sinda sa pangpang kan salog,
An sarong klaseng kabalang na an apod
Agnongolood,
An siisay man na nakakahiling nagigin
sarong kahoy.
Kaya, kun banggi sinda sa salog
minabalyo,
Sakay kaidto an sarong sadit asin
maligang baroto,
an gilid kan baroto tinutubtob na
gayo,
Minakurahaw tanganing padulagon an
Agnongolood.
Sarong piyestang gibo ninda iyo idtong
an apod Halia,
Sa kusog kan ribok nin mga bombo,
atable,
Asin balalong, na gibo sa guang na
troso,
Na atang para sa kabilogan kan bulan.
Ginigibo ninda an piyestang ini na may
dakulang ribok,
Tanganing palayason si Baconaua,
peligrosong kurikot na halas,
na madarang diklom kun mahálon an
bulan,
Rawrawan an saindang kadagaan, na
sainda mapatios.
Siring na an eklipse kasabay sa
pagbilog kan bulan,
Maniniwala sindang totoo na an
hablondawani,
Na inaapod nindang Hablong-dauani,
An may gibo iyo an suanoy asin bantog
na parahabol.
Tanganing ulangon an Baconaua na an
bulan halunon,
Gabos na babae sa enterong duluhan minatiripon,
Sa porma nin duwang taytay, minabilog
nin sarong koro,
Minaawit sinda kan karahayan nin
bulan.
An sermemonyang ini nagpapakontento sa
gabos,
Na magpiyesta sa tuba, karneng damulag
o orig na layas,
Pinasiram kan lagong asin maluhay na
tanog kan zambra,
Pagal asin burat sa maisog na arak sa
magdamlag.
Saro pang paniniwalang komun
Iyo na an gabos nindang helang
Gibo kan maraot na Asuang,
kapritso nya an pagpasakit sainda.
Kaya an daing tapus na bilang
Nin mga daing saysay na ritwal,
Na ginagamit ninda maski ano sana,
Tanganing mapalibre sinda sa helang.
An hocloban na minaabuso sa daing
swerte,
Minagamit nin mil na paagi,
Mayong kwenta iyo an kadakli,
Kaputikan asin panloloko man sana
parati.
Arog kaiyan kun siring, huli ta kun an
katuyuhan kan saiyang enkantasyon,
an pagtao sa pasyente kan hagad
Niyang kahirahayan, iyan mawara.
An basol para kaini itinatao
Sa maraot na espiritu o sa pasyente,
Na igwang magabat na kasalan na dapat
linigan
Nagin siyang dai dapat mabulong.
An Hafilos sarong dai makatutubod na
seremonya,
Gibo kan hocloban, o mga pesimista,
Ibubuntog an ugat nin tagnan sa mainit
na lana,
Asin ginugusgos sa hawak kan pasyente.
Enot an kanta inaawit para ki Batala,
O an eksekrasyon para ki Asuang,
An hocloban dai minapoon kan saiyang
gibo
Sagkod na bayadan kan hagad na
sentabo.
Binabasog sinda dangan pinainom nin
arak,
Kaya an paggusgos ipinapadagos
Sagkod na an managom na tuba maubos,
Parahibi kan pasyente maguntok na
padagos.
An hocloban sarong pilyo
Asin likayan na ugale kan mga indio,
Huli ta nakatakod sa likod kan saiyang
magik,
An kaputikan kan saiyang mga patubod.
Igwa man sinda nin mga dibinasyon,
Bilang kaaraman sa mga profesiya,
Kun an sarong may helang maoomayan o
magagadan
Sa kahelangan na nagpapasakit saiya.
Tangani nindang maaraman, an baliana
minagadan
Nin sarong puting manok na ogut,
Pirok-pitok kan puso maingat na
minamasdan,
O sa mga bituka, hanap an sekretong
kapaladan.
An balete, na iyo an saro sa mga
marambong
Asin madahon na kahoy sa pilipinong
kagubatan,
Tinutubod na igwa ining darang swerte,
Na gabos kaining malindongan nagigin
ibang bagay.
Kaya, minadulag sinda sa saiyang
sirong,
O kaya na harani saiya magtugdok nin
harong,
Sa takot na sinda magibong sarong
baol,
O madisgrasya o kaya demalason.
Arog kaiyan kapoderoso an balete,
Na an mayong swerte binubutong,
Pinapatumba, sagkod na maghugot,
Magbitay sa sanga niyang nakakatakot.
An paniniwala sa Popo,
Sarong parabalos na kalag,
Saro sa nakakatakot na itsurang
Naimbento kan mga katutubo.
Kun an sarong aki nagin raquitico
An paliwanag iyo an Popo,
Binugtak an saiyang kamot
Sa saiyang pawarang pulso.
Huli sa dahelan na ini
Tanganing paogmahon an anggot na Popo
Inaapod an baliana na magsagibo
Kan saiyang daing pundong pambobo.
Tanganing mag-atang nin sobra-sobra,
An dugta kan dahon nin lemon
pinapaturo
Kan baliana sa mga mata kan aki,
Na sa pagpatak kaini, an Popo
minadulag.
Siring man an nangyayari sa Sacon.
Hararom na gayo an pagtubod ninda,
Na an helang minaabot kun nalayas an
kalag sa hawak.
An kaomayan nangyayari sa saiyang
pagbalik nanggad.
Tanganing mangyari ini, inaapod ninda
an baliana,
Na minakua kan dahon nin banay,
Makusog ining sa pasyente pinapaypay,
Sagkod na an animo kaini makabalik
giraray.
An saro pa iyo an Sarimao,
Maisog asin maperwisyong hayop,
Na minapahiling sa atubangan kan may
sala,
Na kinakamrot kan matarom niyang koko.
Arog kayan an takot asin purisaw na
dara kaining hayop,
Na linilikayan ninda nin dakulang
pagiingat,
Idtong mga lugar na sosog sa saindang
pagtubod
Tinatagoan kaini tanganing
makapamerwisyo.
Idtong tawong minainom kan ginagang
tagahopa,
Na maski habo niya kaini, iyo an
nagigin oripon
Kaidtong nagtao saiya kan ginagang
inumon,
Na mayong ibang hagad kundi idtong
gusto niya.
Kun salakan an ginaga kan ugat nin
tagohalia,
Sinda pwedeng gumibo nin mga
pambihirang bagay,
Arog kan paglayog sa ayre,
Pagigin sarong ayam, ikos, o kino.
An Cabal iyo an sarong anting-anting
na,
Sosog sainda, igwa nin kapangyarihan
Na gibuhon an siisay man na personang
may
kapot saiya dai matalaban o magin
wara-wara.
An mga pana, an garod o anuman na
tarom
Sa marigmat na kalaban inaampat
O pinauuntok sa atubang kan tawong may
tabang
Kan arog ka-makapangyarihan na sagang.
An mga anting-anting na ini, sa
kagabsan,
Gibo sa tansong kuwartang intsik,
May labot sa tahaw,
Lakop na makukua sa nasyon.
O sarong pedasong giring-giting na
bingkay,
Na igwang makukuang nakaukit
An sarong pigura nin mga Anito,
Pamoso o batog sa saiyang mga gibo.
An Hinao sarong enkantasyon na Baliana
an may gibo;
Sinda an tagatago kan saindang
komposisyon.
An katusohan na saindang pinapauso
Asin prestihiyo sa mga pobreng tawo
digdi kainiyo.
Sa birtud kan enkantasyon saindang
aaramon
An sarong kaggibo nin panghahabon;
Tatakuton na an sekreto sagin
didiskubrehon,
Sagkod na an kaggibo iyo an magtuga
mismo.
An Tagolipod sarong anting-anting,
Kun saen minatubod sinda
Na magigin sindang wara-wara
Kun saindang gugustuhon.
Huli ta tama nang kumakan kan ugat nin
tanom,
Asin sa epekto kan saiyang dugta,
Nagigin sindang wara-wara,
Para sa gustong mamerwisyo o
magpasakit sainda.
An Pato saro man na ugat
Na igwang birtud na gadanon an
mahabon,
Kun totoo nanggad, asin ilinilibre an
siisay man
Na may parte sa sinabi nang
panghahabon.
Siring man an Laao na sarong doot na,
Sa kabaliktadan, minatao ining
kagadanan,
Kun iyan an gusto, alagad kun habo
Minatao sana ini nin mga bukol o
kulog.
Ginagamit kun noarin ninda gusto,
Na pagbalos sa saro nindang kaiwal,
Na an isog sinususpetsahan ninda.
Alagad igwa man sindang pangontra.
Naniniwala sinda sa paggamit nin
Tauac,
mayong enkantasyon o hilo pwedeng
tumalab
Na pwede nindang pagngiritan sinda
gabos,
Na iyo an Naratacan.
Huli ta sa epekto kaining enkantasyon,
Nawawaran sinda nin tamang rason,
Nagdadanay na amigo asin alerto
Sa anuman sa buhay na demostrasyon.
Uya an sarong kaputol na mga verso
Hale sa “Handiong” an pamosong
bikolanong epiko,
Kun saen an nagkapipirang kaugalean bikolano
Malinaw na linaladawan siring sa masunod
na gayo:
Yling
Isaysay mo, Cadugnung, ining agi-agi
Hale sa mga panahon ni Handiong
Diyan sa plata mong lira
Mahamis na karisma kan Aslon.
Sa paagi nin simong pag-awit
Dakulon na gayon asin dangog,
Sa mga nakatagong misteryo
Na nakakatahob digdi sa rehiyon.
Mag-awit, isaysay samuya an mga hade
Kan nakalipas asin valor,
An Guerrang saindang inagihan
Sagkod na nadaog si Oriol.
Isaysay man an saimong buhay
An estorya kan suanoy na Asog,
An daragang Masaraga,
An antigong Isarog.
Na ika an hoben na manunula,
An hamis asin pinakanakakaakit,
Kan dakul na mga nakahiling
Kun paano nailobong si Tacay.
Mag-awit, kun siring, sa gustong
magdangog
Sa saiyang magayon na pagsaysay,
Nakatukaw na digdi, handa na kami
Sa lindong kaining Dao.
Cadugnung
Magdangog, kun siring, mga aki nin
Bicol,
An madaling sabi ni Cadugnung,
Mga agi-agi digdi sa anoy na kadagaan
Magayon na estaran ni Handiong.
Iyo ini an Kabicolan,
Patag, matubang, barahaon;
Sa kinaban iyong pinakamagayon
Mayaman sa produksyon.
An enot na tawo iyo si Baltog
Na nagerok sa dagang iniyo,
Sarong tinubo kan Botavara,
Sa mga tawong Lipod.
Sa Bicol sya duminatong
Huli kan maisogon na layas na orig,
si mga oma nyang kalilinsahan,
sarong banggi tinimaktimakan.
Kan madakop nya iniyo,
Ginarod nya tolos sa pagkatumba
Sa makusog niyang mga braso
Pinasa niya si panga.
Lambang panga
Saro kahalabang yarda,
An mga tingo dos-tersyo
Sa sukol kan saiyang daga.
Sa pagka-abot nya sa estada ninda
Binitay niya idtong duwang panga
Sa sarong dakulang talisay
Sa harong niya sa Tondol.
Duman sa mga mangangasong gurang
Nagdara nin dakulang paghanga,
Idtong mamuraway na mga tropeo
Sa saindang dakulang hadeng si Baltog.
An mga tribu nagduruman sa pagusisa
Hale sa Panicuason sagkod Asog;
Asin nagsarabi na sa panahon nindang
idto,
Mayong orog kadakulang layas na orig.
Nginaran ninda idtong si Tandaya
Gikan sa mga bukid kan Lignion,
Huli ta eksaktong kapareho nanggad
Sa higanteng si Behemoth.
Dangan uminarabot sa Bicol
An mga parapakilaban ni Handiong,
An gabos na higante sa rehiyon,
Inurubos sa madaling panahon.
Nagralaban sa pagpuho sainda
Rinibo-ribong lutsada,
An gabos nagluwas sa pagsakyada
Sa itsurang mananakop sinda.
An tolo-kahalanuhan na butang hayop
Na makukua sa Ponon,
Sa sampulong bulan na daing pahingalo,
Saiya enterong dinaog.
An mga pating na pakpakan,
An damulag na Cimarron,
Na naglalayog sa kabukidan
Minanso niya tolos-tolos.
An mga higanteng buaya
Na garo baroto kadakula,
An mga maisog na sarimao,
Sa Colasi ipinugal.
An mga halas na
May boses arog sa sirena,
Sa mga kuweba kan Hantic
padagos itinalbong sya.
Alagad dai siya nanggagana
Sa dakul na abilidad siring sa itinao,
Sa tusong halas
Na an ngaran Oriol.
Ining tusong halas
Mas pa sa pamosong Handiong
Tinukso an saiyang mga mata
Sa masiram na tentasyon.
Sangribong ginakod siya ni Handiong
An gabos nagtuya-tuya,
An mga bugkos binutasan,
Na may dakulang kahangalan.
Sa mga tusong tataramon
Sa dakul na beses siya niribong,
Na siya daa nagsagin-sagin,
An dakulang maestrong si Oriol.
Pirang beses sa kadlagan
Mayong utok nyang sinunod
May sirena syang tinubod
Sa boses niyang putikon.
An gibo kan dakulang Hercules,
Mga sakyadang saiyang ginibo,
Gabos ini kutana dai nagtriumpo,
Sa sotosot ni Oriol.
Alagad, bakong gabos na panahon,
Tinabangan siya ni Oriol
Sa pagdaog sa mga higanteng
Naghahade sa rehiyon.
Linabanan niya an mga buaya
Braso sa braso, ginana nya,
Sa makangirhat na mga giyera
Mayong lugad siyang dinara.
An mga ukay asin orangutang,
Minamasdan syang may takot,
Huli ta an katubigan sa Bicol,
Nagkolor dugo.
Mga paraiwal sindang mga ukay,
May bantog na valor,
Alagad an ginibo kan mga higante
Itinapok sinda sa Isarog.
Asin nagin libre sa mga peste
Nagdanay sa rehiyon,
Sa mga tawo itinao nya mga lehe,
May dakulang interes saiyang sabi.
Si Handiong asin pagiriba,
Nagtaranom sa bolod
Linzang nagralaman
Garo kadakula sa pansol.
Siring man sa kababan,
Nagtanom sinda nin matabang paroy,
Na sa dakul na mga siglos
Nagdara kan gaha ni Handiong.
Ginibo niya an enot na baroto
Na sa salog nin Bicol naglangoy,
An timon asin layag
Pasiring sa Guinantong.
Inimbento an mga arado,
An surod asin pagulong,
An ganta asin ibang takaran,
An sakal, asada, asin sundang.
An habolan asin purunan,
Gibo ini ni Hablom,
An mga pambihira nyang gibo,
Sarong aldaw sa hade rinegalo.
Inimbento an tapayan,
Koron, calan asin tasa,
Asin iba pang mga kagamitan,
Kan agtang si Pygmya.
An alpabeto iyo si Surat,
Na saiyang sinaralak,
Sa gapong Libon niya itinatak,
Si Gapon nagpakintab.
Tinugdok an siyudad asin mga harong
Sa bakong pantay na proporsyon,
Sa mga sanga sinda tiniripon
Nin banasi asin kamagong.
Kadakul an mga insekto,
Na talagang an init grabe,
Kaya sa moog sana pwede
Magpalihis sa init kan saldang.
Asin pantay mga pagboot kan lehe,
Dapit sa buhay asin honra,
Pinaotob sa gabos nyang sakop,
Mayong pili, mayaman sagkod pobre.
Ibinugtak saiya gabos na posisyon,
Magin among asin oripon,
Mga deretso isinaalang-alang,
Kan mga nakaagi asin masunod.
Asin nagkaigwa nin dilubyo,
Na si Onos an kaggibo,
An itsura kaining mundo,
Nahirang entero.
Nagsabog an mga bulkan,
Hantic, Colasi, asin Isarog,
Namatean siring man,
An makangirhat na linog.
Sa linog nahaman,
An
baybayon kan Pasacao
Sa namarang kadagatan,
Siring sa nahihiling ngonian.
Nagsuhay sa kadagaan
An mga isleta kan Malbogon,
Kun saen mga enkanto nakaestar,
Na an ngaran Hilan, asin Lariong
An makusog na Inarihan
Nagbubulos haleng subangan,
Na bago an pagsabog,
Minatiris sa Ponong.
Sa Bato dakulang bukid luminubog,
Asin sa lugar niya buminutwa
An danaw na sagkod ngonian
Nin mga sira sa Ibalon nagpapakakan.
Hale sa gulpo kan Calabangan,
Napara an mga dagatnon,
Kun saen hale an mga Dumagat
Na nakaestar sa Cotmon.
Iyo ini an mapangyaring kahadean,
Sa panahon ni Bantong,
An pusikit na kaibahan,
Kan purusog na Handiong.
Ipinadara an rinibong kalalakihan
Tanganing si Rabot magadan,
Kabangang tawo asin hayop,
Mahikerong manloloko.
Idto gabos nakalunad diyan
Bago mangyari an ralaban,
Nagin sindang mga gapo
Huli sa enkanto ni Rabot.
Ining mahikero isi ni Bantong
Na sarong hararom na paraturog,
Ginibo niya ini
Na mayong paising enot.
Dinara niya duman mga soldados
Sa aldaw nin dilubyo,
Tanganing bago siya mapukawan
Sarong pukpok siya nabaak.
Kaya, an kinurahaw grabe,
Sa boses na kagrit,
sagkod sa bakawanan abot,
Sa bongay asin kamagong.
Dinara nya sya sa Libmanan,
Tanganing mahiling ni Handiong,
An bulakog niyang mata atubang,
Nagerok duman sa haloy na panahon.
Na mayo pang nakahiling,
Kan buhay na siring,
Sarong itsurang makatakot.
Asin boses na lagong.
Kaya pinundo ni Cadugnung,
An enot niyang osipon,
Sa ibang aldaw padadaguson,
Mahanap nin angay na okasyon.
