ni
Dominador N. Marcaida Jr.
Sangribong taon
nakaagi
An mga mandaragat
na Malay
Naka-abot sa
Camaligan
Huli kan Salog sa
Bicol.
Sakay sa sakayang
pandagat
Na inaapod
barangay;
Puropamilya
nag-arabot
sa lugar na ini nag-erok.
Kasaysayan kan
Camaligan
Nababanga sa
limang kabtang:
Enot, bilang sya Catagbacan,
antes na nagin Camaligan.
An lugar na Catagbacan
pwedeng
sangribong taon
na nagpoon,
Sa mga Malay na
mandaragat
Nag-erok antes sa
mga kastila.
Ikaduwa sa kasaysayan,
baryo sya sa
Syudad nin Caceres
Kun saen inapod
syang Camaligan
Huli kan mga cortadores.
Ikatolo, kan siya
magin “pueblo”,
banwang tugdas nin
mga kastila;
Kaiba Naga, Sta.
Cruz, Tabuco,
may sadiring
pamamahala.
Ika-apat, baryo
liwat kan Naga
kan ipairarom sya
sa pamamahala;
Ikalima, bilang
sarong munisipyo,
may sadiring
gobyerno munisipal.
Tukaron nyato sa
presente,
An enot nyang
kamugtakan,
Bilang enot pang
inaapod
Na lugar na
Catagbacan.
Ngaran na gikan
sa “tagbak”,
tinanom sa grupo
nin láya,
gamit sa pagbulong
nin pasma,
Huli sa dakul na
makukua.
(Kaya lugar
ngapit nginaran Catagbacan).
Ini yaon sa Salog
Bicol,
Sa amianan na
parte kan pangpang.
(13.37°
E. Latitud asin 123.16° N. Longitud)
Itsura niya garo
sarong isla,
Huli kan sulong sa
palibot niya.
An saiyang klima
templado,
Bakong mainit, o
malipot,
Ta may ambon
pagka-aga,
Asin maduros man
pag-udto.
Sa laog nin
sarong taon,
Igwang apat na
klaseng duros,
An amihan asin
habagat,
An hiraga asin dumagsa.
Itsura kan
Catagbacanon,
May hababang
titindogon,
kolor kape an
saiyang kublit,
may posturang
magayunon.
May buhok na
maitom,
Mahimpis an
barabas,
Madisposisyon, maisugon,
Asin maiiniton.
Nabubuhay sa
pagpapagal,
Sa saindang mga
trabaho,
Mapagganansya, sa
pagsisira,
Asin sa
pagnenegosyo.
Naglalawod sa
dagat,
Paburobalyo nin
mga isla,
Nagdadayo sa
ibang banwa,
Sa paagi nin
lakaw sana.
Badong lalaki
mayong kuwelyo,
Halipot na
manggas sagkod habayan,
Tapis na binugkos
sa habayan
Asin bahag na
sarawal.
An mga tabay
napupuropotan,
Kwintas nin mga
gapong kornelyan;
Mayong sapin sa
mga bitis,
May pudong an
saindang payo.
Kamesa kan babae
may manggas,
May bulawan na
kwintas,
Singsing sa mga
muro,
mga hikaw asin
pulseras.
De-hilong
patadyong,
na binugkos sa
habayan,
naglalaylay
sagkod pamitisan,
Sinda eleganteng
paghilngon.
Buhok na maayos,
Pantay patin mga
ngipon,
Buhok na
nakaputos,
Mahamoton na
panghanos.
Mga lalaki asin
babae,
Gurang man asin
mga hoben,
Sabay na
nagpaparigos,
Sa salog, sa
sulong, man.
An trabaho kan
mga babae
Iyo an pagtahi
asin paghabi
Mga tapis asin
patadyong;
Patin sa harong pagserbi.
Pagandam nin
pagkakan
Pagbabayo nin
paroy,
Pag-ataman nin
mga hayop,
Ini gabos
ginigibo ninda.
Pagkakan nindang
tinudan,
Bagas na sinapna,
inon-on na sira,
Mga karne man nin
usa,
Damulag, orig asin
gamgam.
Gamit ninda sa
pagkakan,
Gibo sa pinatagas
na laboy,
Mga koron asin
tapayan,
Mga tibor na
haleng Tsina.
Dagdag pa sa
pagkakan,
Kamoteng
nilabunan,
Batag asin mga
gulayon,
Masisiram na
pagkakanon.
Kun may mga
kaogmahan,
Asin dakulang
pagtiripon
Mga tuba asin
lambanog
Iyo an paboritong
inumon.
Mantang an
kalalakihan
Nagtatrabaho sa
mga oma,
Sa pagsisira, sa
pagbibiyahe
Asin sa ibang mga
negosyo.
Kun sinda may mga
kalaban,
Luwas na, mga
kalalakihan,
Kapot mga garod
asin pana,
patin sundang na
minasbad.
Mga kahoy na
panangga,
Sarungan na
sungoy,
O, kaya, pwede man
kahoy,
Na may ukit na
magayon.
Balos ninda sa
kalaban,
Pugot payo an
kaabtan,
Bitbit pagpuli sa
harong
Sa luwas ini
binibitay.
Dakul sindang mga
baroto,
Anas gibo sa mga
troso,
Mga kinatigan,
kumpit
Asin sibid-sibid
an ngaran.
Igwa sindang mga
karakaw,
Binarangay asin
mga birey,
May mga layag
asin trapal,
Patin mga katig
pa.
An mga parasakay
sainda,
Dakul na mga
parasagwan,
May kanta mantang
minasagwan,
Kun marikas o
maluya sa pagsagwan.
Sa pagibong na
pangpang salog,
Mahiwas na
kadlagan nin kakahoyan,
Mga darakulang
sirang makukua,
Sa saiyang malinaw
na kasalogan.
May buayang
maisog
Nakaestar sa gilid
kan salog,
Habong gayong magpadaog,
Sa mga lalaking
mababaskog.
Mga mararang
halas,
Sa kadlagan
nakaestar,
Tolos minasalakay
Sa tawong
aliwalas.
Sa kadlagan may makukuahan,
Nin dagdag na
pagkakan,
Mga karne kan
layas na hayop,
Asin mga gamgam
na masiram.
An bunga kan
kahoy maniba-iba,
May pili, kamagong
asin mangga,
May langka,
tapayas asin bayawas,
kalpe na
ginagamit sa panghanos.
Mga ataman na
kahayopan,
Sa pagkakan iyong
kinukuahan,
Masiram na karne
nin damulag,
Nin orig asin man
kabakahan.
Palipas-oras an
mamaon,
Minamama ta
masiramon,
Buyo, puti,
bonga, tabako,
Iyong sinasalak sa
mamaon.
Bikolnon na
tataramon,
Isinusurat sa
dahon,
Sa mga ubak nin
kahoy,
Patin sa
pinatagas na laboy.
Apwera sa mga
kamalig,
Igwa man sindang
harong,
Na katal sa kadagaan,
Nin huli ta may
sirong.
Hababa an bubong,
Tiklad an atop,
Kawayan an kudal,
Ataman hayop nasa
sirong.
Igwa man sindang
datu,
Na iyong
nagkakabo,
Sinda garo sarong
tribu,
Mga gurang an namayo.
An saindang
relihiyon
an pagsamba sa
anito,
espiritu nin mga
gadan,
na nakatalbong sa
sirong.
* Base sa deskripsyon ni Antonio de Morga dapit sa
mga enot na habitantes kan Pilipinas na makukua sa saiyang librong “The Philippine Islands, Molucas, Siam, Cambodia, Japan, and China, at the close of the 16th
Century”, pp. 265-307.
** Base sa Family Search
Catalog “Registros parroquiales, 1827-1983”
Camaligan, Camarines Sur, Philippines.
Isinurat ni Dominador N.
Marcaida Jr/30 June 2018
